Τι είναι τέχνη;
Υπάρχουν αντικειμενικά κριτήρια τα οποία πρέπει να πληροί κάτι για να το χαρακτηρίσουμε ως έργο τέχνης; Τι είναι αυτό που διαφοροποιεί έναν γυναικείο πορτρέτο στην γκαλερί της γειτονιάς σου από την Μόνα Λίζα; Γιατί το πρώτο είναι απλά ένα όμορφο πορτρέτο ενώ το δεύτερο είναι ένα διαχρονικό αριστούργημα; Υπάρχουν τελικά “μετρήσιμα” κριτήρια για το τι είναι αριστούργημα ή μήπως η τέχνη είναι πάντα υποκειμενική;
Φαντάζομαι ότι εάν είσαι παλαιότερος αναγνώστης του ταπεινού αυτού δικτυακού τόπου θα έχεις ήδη εκπλαγεί, διότι το θέμα του άρθρου δεν σου μοιάζει τεχνικό ή επιστημονικό η εν πάσει περιπτώσει αρκούντως κομπιουτεράδικο. Σου ζητάω να κάνεις λίγη υπομονή μέχρι το τέλος του άρθρου και ελπίζω να σε συμφωνήσεις ότι υπάρχει σχέση. Πίσω λοιπόν στο θέμα μας.
Δεν ξέρω αν θυμάσαι εκείνη την ωραία ταινία του Robin WIlliams , τον Κύκλο των Χαμένων Ποιητών. Σε μια από τις χαρακτηριστικότερες σκηνές της ταινίας ο αγαπημένος καθηγητής των μαθητών Mr Keating διδάσκει φιλολογική ανάλυση ποιήματος, σύμφωνα με την μέθοδο του Dr. J. Evans Pritchard. Ο Dr. Pritchard έλεγε ότι το μεγαλείο ενός ποιήματος υποτίθεται πως ορίζεται από δύο μετρήσιμους παράγοντες , την Φιλολογική Αρτιότητα του ποιήματος και την Νοηματική Σπουδαιότητα του Ποιήματος . To εμβαδόν αυτών των δύο μεγεθών μας δίνει το Καλλιτεχνικό Μεγαλείο, την , ας πούμε, αριστουργηματικότητα του ποιήματος.
Προφανώς ο Dr. Pritchard έλεγε κουραφέξαλα, όπως πολύ σωστά παρατήρησε και ο Robin Williams στην ταινία, αλλά το ερώτημα παραμένει: Μπορούμε να μετρήσουμε το καλλιτεχνικό μεγαλείο; Τι λέτε , κάνουμε μια προσπάθεια , με το σπουδαιότερο Rock τραγούδι όλων των εποχών; Ακούστε το και μετά θα πούμε περισσότερα :
Το ξαναθυμηθήκατε; Ωραία. Ξεκινάμε.
Το “Like a Rolling Stone” γράφτηκε στις αρχές της δεκαετία του 60, στην αυγή του Rock , όταν ο Bob Dylan ήταν μόνο 20 χρονών και από τότε δεν έπαψε ποτέ να φιγουράρει στις 3 πρώτες θέσεις των σπουδαιότερων Rock n Roll τραγουδιών όλων των εποχών. Γιατί όμως το αγάπησε τόσο πολύ ο κόσμος; Ποια είναι τα συστατικά του μεγαλείου του; Ποια είναι η συνταγή ;
Ας δούμε πρώτα την ενορχήστρωση : Αρμόνιο, Φυσαρμόνικα, Ηλεκτρική Κιθάρα, Drums , Ντέφι. Το σύνολο εξαιρετικά αρμονικό αλλά σε καμία περίπτωση ο παχύσαρκα γεμάτος ήχος της σύγχρονης μουσικής που πνίγει τα φωνητικά, ένας ήχος δηλαδή , πριν την ενορχηστρωτική μόδα του Wall of Sound του Phill Spectre, πριν τον τρόπο ενορχήστρωσης που άλλαξε μια για πάντα την μουσική του πλανήτη.
Και κάτι ακόμα , απόρροια ίσως, του παραπάνω . Η συγκεκριμένη ηχογράφηση αναδεικνύει τα φωνητικά και όχι τα όργανα. Τα λόγια του Dylan ακούγονται πεντακάθαρα, λέξη προς λέξη. Ακούμε την κάθε ανάσα , τον κάθε ένρινο ήχο του μεγάλου τραγουδοποιού. Δεν μας ξεφεύγει λέξη. Θα δούμε αργότερα γιατί αυτό είναι τόσο σημαντικό.
(Σημείωση: Στο τέλος αυτού του άρθρου, όσοι θέλουν, μπορούν να ξαναθυμηθούν όλους τους στίχους του τραγουδιού και δίπλα, να διαβάσουν και μια δικιά μου απόδοση στα ελληνικά. Οι φίλοι φιλόλογοι ας με συγχωρήσουν για τις όποιες χοντράδες και ας με διορθώσουν ώστε να ενσωματώσω την σωστή ερμηνεία στο αναθεωρημένο κείμενο.)
Πάμε τώρα στους στίχους του “Like a Rolling Stone” . H θεματολογία του τραγουδιού ξεφεύγει τελείως από τα απλοϊκά ερωτικά τραγουδάκια της εποχής. Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε ούτε με την συνταγή των Beatles “Αγόρι αγάπησε κορίτσι” αλλά ούτε με τους ανεκλπήρωτους έρωτες της Αμερικάνικης Folk Μουσικής ( και των αντίστοιχων σε εμάς Καζατζήδηδων Τσιτσάνηδων κλπ κλπ).
Εδώ έχουμε έναν Bob Dylan καυστικό σαν βιτριόλι, έναν Dylan που δεν χαρίζεται στο κορίτσι που εξέπεσε από τον παράδεισο . Προσέξτε τον τρόπο που τραγουδάει. Υπάρχουν στιγμές που αυτό που βγαίνει από το λαρύγγι του δεν είναι φωνή, είναι κραυγή, είναι κάτι σχεδόν ζωώδες. Είναι ένα “Κατηγορώ” του Ζολά, αλλά αυτή την φορά για την κενή ανεμελιά της γενιάς που τα ήθελε όλα και τα ήθελε τώρα. Θέλει πολύ θάρρος για να γράψεις ένα τέτοιο τραγούδι , ένα τραγούδι που βάζει στην γωνία την ίδια την γενιά στην οποία απευθύνεται και κρίνει για τον τρόπο ζωής της.
Πάμε τώρα να δούμε το συγκλονιστικότερο , κατά την γνώμη μου, συστατικό του μεγαλείου του “Like a Rolling Stone” δηλαδή την ρυθμική δομή του. Για να μπορέσουμε να την μελετήσουμε καλύτερα, ας δούμε πρώτα την ρυθμική δομή ενός άλλου δημοφιλούς τραγουδιού της ίδιας εποχής, την ρυθμική δομή ενός τραγουδιού των Beatles, του “Love me do”
Love, love me do, You know I love you
I always be true, So please, Love me do
Someone to love, Somebody new
Someone to love, Someone like you
Ας δούμε τώρα την ρίμα , την ομοιοκαταληξία δηλαδή. Θα αναπαραστήσουμε την κάθε ομοιοκαταληξία με ένα γράμμα της αλφαβήτας. Για την ίδια ομοιοκαταληξία θα βάζουμε το ίδιο γράμμα. Έχουμε λοιπόν
– do-you-true-do, δηλαδή α-α-α-α
– love-new-love-you, δηλαδή β-α-β-α
Και όλο το υπόλοιπο τραγούδι πάει ομοίως, άρα η ρυθμική δομή του “Love me Do” είναι:
α-α-α-α
β-α-β-α
Τίποτε το πρωτότυπο , τίποτε το πρωτοποριακό. Σχεδόν σαν παιδικό τραγουδάκι. Πάμε τώρα να δούμε τι έκανε ο Dylan με την ρυθμική δομή στο “Like a Rolling Stone”.
Ας δούμε την πρώτη στροφή:
Once upon a time
You dressed so fine,
You threw the bums a dime,
In your prime,
Didn’t you?
Και παρακάτω η μετάφραση των στίχων στα ελληνικά
Στον παλιό καλό καιρό
όταν φορούσες ρούχα ακριβά
στους φτωχούς έδινες μόνο ψίχουλα
για τότε σου λέω, για όταν ήσουν ψηλά
Έτσι δεν είναι;
α-α-α-α-β !
Τι έχουμε εδώ; Τι κάνει ο Dylan ; Εκείνο το β δεν ριμάρει με τίποτε; Που το πάει;
Για να δούμε την δεύτερη στροφή:
People’d call,
Say, “Beware doll,
You’re bound to fall.”
You thought they were all
Kiddin’ you.
Ο κόσμος σε έβλεπε
και σου έλεγε: “Πρόσεχε κούκλα
θα πέσεις απότομα,”
Μα για πες μου, νόμιζες ότι
σε κορόιδευαν;
Πάλι τα ίδια ! Μια νορμάλ ρίμα με γ-γ-γ και μετά, άντε πάλι εκείνο το β να σε ταράζει την ώρα που το ακούς.
Πάμε στην τρίτη στροφή:
You used to laugh about
Everybody that was hangin’ out.
Now you don’t
talk so loud.
Now you don’t
seem so proud
About having to be scrounging
for your next meal.
Όλοι σου φαινόμασταν γελοίοι
Όλη η παλιά παρέα
Τώρα
δεν μιλάς πια δυνατά
Τώρα
δεν είσαι πια τόσο περήφανη.
Τώρα ψάχνεις στα σκουπίδια
για να φας
Πάλι αλλάζουν οι ομοιοκαταληξίες ! Τώρα έχουμε κάτι φανερά πιο πολύπλοκο, αλλά και πάλι ο Dylan χρησιμοποιεί το ίδιο τρικ. Μια πλεχτή ομοιοκαταληξία με εναλλασσόμενα δ και ε άλλα στο τέλος προσθέτει τα φαινομενικά ξεκάρφωτα ζ και η , έτσι για να σε ταράζουν και να σε βγάζουν αριστοτεχνικά από τον μουσικό αφηγηματικό ρυθμό.
Πάμε τώρα στο ρεφρέν.
How does it feel?
How does it feel,
To be without a home,
Like a complete unknown
Like a rolling stone?
Για πες μου, πως νοιώθεις;
Για πες μου, πως είναι;
Να είσαι χωρίς σπίτι
Να είσαι μια ασήμαντη, ένα τίποτα
Να είσαι ένα δέντρο δίχως ρίζες;
Ο Dylan συνεχίζει έτσι και σε όλο το υπόλοιπο τραγούδι με αυτό το “πατρόν” ρίμας , ξανά και ξανά μέχρι την κορύφωση. Είναι νομίζω προφανές. Αν η ύφανση της ρίμας των Beatles είναι ένα πλεχτό πουλόβερ, τότε η ύφανση της ρίμας του Bob Dylan είναι ένα πλούσιο περσικό χαλί.
Θα ήθελα να παρατηρήσετε και κάτι ακόμα . H φράση “Like a Rolling Stone”, είναι μια φράση που συναντάμε αρκετές φορές στην χρυσή δεκαετία της μουσικής, στον Dylan, στους Rolling Stones , στο “Papa was a Rolling Stone” των Temptations , στο περιοδικό Rolling Stone και σε χίλια δυο άλλα μέρη. Μια απόδοση της φράσης στα ελληνικά θα μπορούσε να ήταν “Δέντρο χωρίς ρίζες” , θα μπορούσαμε επίσης να το μεταφράσουμε και ως “Πέτρα που κυλάει, δεν χορταριάζει” και κατά μερικούς η σωστή απόδοση θα πρέπει να είναι το γνωστό γνωμικό “Όπου γης και πατρίς” .
Δέντρο χωρίς ρίζες – Πέτρα που κυλάει, δεν χορταριάζει – Όπου γης και πατρίς. Φράσεις που συμπυκνώνουν όλα τα πλεονεκτήματα και όλα τα μειονεκτήματα της γενιάς της αμφισβήτησης , της γενιάς του ’60 . Ο Dylan την έκανε σύνθημα μιας γενιάς, την έκανε τίτλο ενός τραγουδιού και διηγήθηκε μια αληθινή ιστορία , την ιστορία δηλαδή ενός κοριτσιού που έλαμψε πολύ δυνατά αλλά για πολύ λίγο , όταν έζησε εφήμερα δίπλα στον ιερέα του ξεφαντώματος των 60s, τον Andy Warhall, ο οποίος είναι ο “μυστηριώδης αλήτης” ο “Ναπολέοντας με κουρέλια” του τραγουδιού. Τέλος πάντων, ας μην ξεφεύγουμε από το θέμα.
Είμαι σίγουρος ότι δεν είναι μόνο αυτοί οι λόγοι για τους οποίους το Like a Rolling Stone είναι ένα αριστούργημα , ίσως μάλιστα να μην έχω αγγίξει ούτε το 1% των αρετών του. Νομίζω όμως ότι θα συμφωνήσετε, ότι υπάρχει μια κάποια μεθοδολογία με την οποία μπορούμε να αποδομήσουμε νοητά κάτι το αριστουργηματικό και να μετρήσουμε κατά κάποιον τρόπο το μεγαλείο του. Πολλοί από εμάς , οι περισσότεροι από εμάς, το κάνουν ενστικτωδώς. Ο θαυμαστός ανθρώπινος εγκέφαλος κάνει αυτόματα, αυθόρμητα, τελειότερα και στο παρασκήνιο όλους αυτούς τους χοντρούς υπολογισμούς που έκανα εγώ σε όλη την παραπάνω πολυλογία μου και αποφαίνεται , όταν η ακρόαση του τραγουδιού τελειώσει:
“Αυτό είναι ένα καταπληκτικό τραγούδι!”
Τέλος πάντων, όλα αυτά είναι πολύ όμορφα, ή τουλάχιστον έτσι φαίνονται σε εμένα, όμως σας χρωστάω κάτι ακόμα . Στην αρχή αυτού του κειμένου, σας υποσχέθηκα ότι θα σας εξηγήσω τι σχέση έχει η φιλολογική ανάλυση του Like a Rolling Stone με την τεχνολογία.
Λοιπόν, πριν λίγες μέρες , έκανε επιτέλους πρεμιέρα στην Ελλάδα η μουσική υπηρεσία Spotify ή οποία υπάρχει εδώ και χρόνια στο εξωτερικό. Είμαι σίγουρος ότι θα έχετε ήδη διαβάσει πολλά για την υπηρεσία και μερικοί από εσάς ίσως να έχουν ήδη γραφτεί.
Για όσους δεν έτυχε ακόμα να συναντηθούν με το Spotify να πω ότι πρόκειται για μια εφαρμογή που εγκαθίσταται στο PC σου, στο κινητό σου , στο tablet, σου στην τηλεόραση σου και στην συσκευή Media Player σου . Με το Spotify μπορείς, να κάνεις μια η περισσότερες playlist με όλα τα αγαπημένα σου τραγούδια, άλμπουμ και καλλιτέχνες και να τα ακούς νόμιμα και όποτε θέλεις σαν να τα είχες σε mp3 στο κινητό σου η στο PC σου.
Μπορείς όμως να κάνεις κάτι άλλο. Μπορείς να “πεις” στο Spotify να σου παίξει και άλλη μουσική, μουσική που δεν υπάρχει στις λίστες σου. Μουσική καινούργια, που δεν την έχεις ξανακούσει, μουσική που το Spotify νομίζει ότι θα σου αρέσει.
Λοιπόν, θέλετε να σας πω κάτι; Εάν εξαιρέσετε τα πρώτα 10-15 λεπτά της “γνωριμίας” μου με το Spotify, στα οποία το “εκπαίδευα” πατώντας κάτι ειδικά κουμπάκια “μου αρέσει ” και “δεν μου αρέσει” , το καταπληκτικό αυτό πρόγραμμα εδώ και μια εβδομάδα δεν σταματάει να παίζει για εμένα καινούργια υπέροχη λαχταριστή μουσική ακριβώς όπως την θέλω.
Όχι το Spotify δεν κάνει μαγικά. Απλά οι προγραμματιστές του πήραν αλγοριθμικές ιδέες και σκέψεις σαν αυτές που σας ανέπτυξα στο πρώτο μέρος του άρθρου, τις ανέπτυξαν και τις πολλαπλασίασαν ξανά και ξανά
Και κατάφεραν, κατά κάποιο τρόπο, να κάνουν την Τέχνη μετρήσιμο μέγεθος.
