Πολύ συχνά, τα τελευταία χρόνια, ακούγονται σοβαρά περιστατικά ρύπανσης, τα οποία όμως έχουν ημερομηνία λήξης, όσον αφορά στην ανησυχία μας. Το ενδιαφέρον μάλιστα των περισσοτέρων από εμάς διαρκεί όσο και ένα δελτίο ειδήσεων. Όμως, οι επιπτώσεις από μια οικολογική καταστροφή μπορεί να έχουν διάρκεια αρκετών δεκάδων χρόνων. Κάποια στιγμή θα πρέπει να αναρωτηθούμε τι γίνεται με εκείνες τις περιοχές με τη φυσική ομορφιά, με εκείνες τις καταγάλανες θαλάσσιες εκτάσεις που μολύνονται από πετρελαιοκηλίδες.
Σίγουρα, το θέμα της ρύπανσης είναι τεράστιο, όπως άλλωστε και οι παράμετροι από τις οποίες εξαρτάται. Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε μία μόνο πτυχή αυτού του προβλήματος, την ρύπανση των θαλάσσιων περιοχών από ατυχήματα που προκαλούν διαφόρων ειδών και μεγεθών πλοία.
Η Μεσόγειος είναι μία θάλασσα γνωστή για το γαλάζιο χρώμα της, αλλά δυστυχώς οι πετρελαιοκηλίδες αποτελούν μία μόνιμη κατάσταση για αυτήν. Κάθε χρόνο, μάλιστα, επιβαρύνεται από 635.000 τόνους πετρελαιοειδών. Στην Ελλάδα μόνο, οι Λιμενικές Αρχές καταγράφουν ένα περιστατικό ρύπανσης κάθε μέρα. Με πραγματικούς αριθμούς, οι ελληνικές θάλασσες επιβαρύνονται με 100.000 τόνους πετρελαιοειδών το χρόνο.
Ποιοι είναι όμως οι αρμόδιοι για την προστασία του θαλασσίου περιβάλλοντος στην Ελλάδα; Ποιος θα αντιμετωπίσει ένα περιστατικό διαρροής πετρελαίου στη θάλασσα;
Στην πραγματικότητα ο υπεύθυνος φορέας, όσον αφορά στην προστασία της θάλασσας και των ακτών στη χώρα μας, είναι το Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας. Όμως, σχετικά με τη λήψη των προληπτικών μέτρων, την καταπολέμηση τέτοιων περιστατικών, την αναζήτηση των υπαιτίων, αλλά και την επιβολή κυρώσεων, αρμόδια είναι η Διεύθυνση Προστασίας Θαλάσσιου Περιβάλλοντος (ΔΠΘΠ).
Η ΔΠΘΠ ιδρύθηκε το 1972 από το ΥΕΝ και ανήκει στον κλάδο Πλοίων και Ναυτιλιακής Πολιτικής. Από τότε, η συγκεκριμένη Διεύθυνση είναι αρμόδια για τους περισσότερους τομείς που αφορούν στις περιπτώσεις ρύπανσης της θάλασσας. Πρώτα από όλα φροντίζει για την επικύρωση των Διεθνών Συμβάσεων σχετικά με την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Επίσης ευθύνεται για την καθημερινή επιτήρηση των ακτών και των κύριων θαλάσσιων ζωνών ναυσιπλοΐας. Ένα ακόμη από τα καθήκοντά της είναι να φροντίζει για την πρόληψη της ρύπανσης, με οποιονδήποτε δυνατό τρόπο και την σωστή εφαρμογή της σχετικής νομοθεσίας. Από τη στιγμή που παρουσιάζεται μία περίπτωση διαρροής πετρελαίου στα χωρικά μας ύδατα, η ΔΠΘΠ αναλαμβάνει να διερευνήσει την υπόθεση και να συντονίσει τη δράση της καταπολέμησής της, αν και όταν αυτό απαιτείται. Τέλος, είναι αρμόδια και για την ενημέρωση των πολιτών, ώστε να συμμετέχουν σε θέματα προστασίας του θαλάσσιου περιβάλλοντος.
Πολλά από τα περιστατικά ρύπανσης της θάλασσας δεν είναι εύκολο να προβλεφθούν, αφού τις περισσότερες φορές οφείλονται σε αστάθμητους παράγοντες. Αυτό καθιστά εξίσου δύσκολη και την εξάλειψή τους. Για να ελαχιστοποιηθεί ο χρόνος εντοπισμού και αντιμετώπισης περιστατικών θαλάσσιας ρύπανσης, απαιτείται η κατάλληλη προετοιμασία, για την οποία υπεύθυνος είναι ο Σχεδιασμός Έκτακτης Ανάγκης.
Μέτρα πρόληψης και αντιμετώπισης
Σύμφωνα με το Εθνικό Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης, υπεύθυνος φορέας για την αντιμετώπιση περιστατικών θαλάσσιας οικολογικής ρύπανσης είναι η ΔΠΘΠ, που στελεχώνεται από αξιωματικούς του Λιμενικού σώματος, αλλά και πολιτικό προσωπικό.
Η Λιμενική Αρχή συντονίζει τις προσπάθειες, όταν το περιστατικό δεν είναι εξαιρετικής εκτάσεως, ενώ η ΔΠΘΠ αναλαμβάνει δράση σε πιο σοβαρά περιστατικά, αποστέλλοντας τα μέσα και τα υλικά στις τοπικές αρχές της περιοχής του συμβάντος. Στις περιπτώσεις δημιουργίας πετρελαιοκηλίδων, με άγνωστο υπαίτιο, οι Λιμενικές Αρχές αναλαμβάνουν τις εργασίες απορρύπανσης της θάλασσας και η Πρωτοβάθμια Τοπική Αυτοδιοίκηση τον καθαρισμό των ακτογραμμών.
Επίσης, για την έγκαιρη πρόληψη και αντιμετώπιση πετρελαιοκηλίδων έχουν δημιουργηθεί Περιφερειακοί Σταθμοί Καταπολέμησης της ρύπανσης σε μερικά από τα πιο σημαντικά λιμάνια της χώρας (Πειραιάς, Θεσσαλονίκη, Βόλος, Καβάλα, Σύρος, Πάτρα, Ρόδος, Χίος, Λήμνος κ.ά.).
Αυτοί οι συνολικά 15 Σταθμοί έχουν ιδρυθεί από την ΔΠΘΠ, σύμφωνα με τις ανάγκες της κάθε περιοχής, ενώ έχουν προμηθευτεί με κατάλληλα μέσα και εξειδικευμένο προσωπικό, για την εύρυθμη λειτουργία τους. Μελλοντικά προγραμματίζεται να ιδρυθούν νέοι Σταθμοί σε περιοχές του Ιονίου και του Αιγαίου Πελάγους.
Η καταπολέμηση μίας πετρελαιοκηλίδας εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, που δεν θα πρέπει να παραβλέπονται. Οι δύο σημαντικότεροι αφορούν στην ποσότητα και το είδος της ουσίας που έχει δημιουργήσει τη ρύπανση. Σημαντικό ρόλο όμως παίζει και η απόσταση στην οποία βρίσκεται η πετρελαιοκηλίδα από τις ακτές.
Λαμβάνοντας υπόψη τους παραπάνω παράγοντες, μία πετρελαιοκηλίδα μπορεί να αντιμετωπιστεί χρησιμοποιώντας, ανάλογα με την περίπτωση πάντα, έξι μεθόδους:
- Περισυλλογή του πετρελαίου με τη βοήθεια μηχανικών μέσων και εγκλωβισμός του με πλωτά φράγματα. Η συγκεκριμένη μέθοδος χρησιμοποιείται κυρίως σε παράκτιες περιοχές.
- Τοποθέτηση πλωτών φραγμάτων, ώστε να αποτραπεί η ρύπανση θαλάσσιων, αλλά και ευαίσθητων παράκτιων περιοχών.
- Καθαρισμός της ακτογραμμής που έχει ρυπανθεί με τη χρήση διάφορων μηχανικών ή χειρονακτικών μέσων.
- Χρησιμοποίηση χημικών διασκορπιστικών ουσιών (ΧΔΟ), στη περίπτωση που η μόλυνση παρουσιάζεται στην ανοικτή θάλασσα, εκτός ευαίσθητων και περίκλειστων περιοχών, και δεν είναι δυνατή η ανάκτηση με μηχανικά μέσα λόγω καιρού.
- Η μηχανική διασπορά της κηλίδας. Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιείται όταν δεν απαιτείται καταπολέμηση.
- Στην περίπτωση που δεν είναι απαραίτητη η επέμβαση, η πετρελαιοκηλίδα αυτοδιαλύεται φυσικά.
Ποιες είναι οι κυρώσεις για τους υπαίτιους;
Σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία και τις διατάξεις που αυτή περιλαμβάνει, οι υπεύθυνοι για τα περιστατικά ρύπανσης της θάλασσας τιμωρούνται από το κράτος τόσο ποινικά όσο και διοικητικά. Οι ποινές που επιβάλλονται σε ποινικό επίπεδο αφορούν στη φυλάκιση των υπευθύνων. Το χρονικό διάστημα φυλάκισης, ανάλογα με την οικολογική ζημιά που έχει συντελεστεί, κυμαίνεται από 10 ημέρες μέχρι και 5 χρόνια. Οι ποινές καθορίζονται από τα αρμόδια Ποινικά Δικαστήρια.
Όσον αφορά στις διοικητικές κυρώσεις στο θαλάσσιο χώρο, αυτές επιβάλλονται από τις Λιμενικές Αρχές και μπορεί να είναι μέχρι και 5.000.000 δρχ. Στην περίπτωση που το περιστατικό είναι σοβαρό και η ρύπανση μεγάλης έκτασης, το πρόστιμο επιβάλλεται από τον υπουργό Εμπορικής Ναυτιλίας και μπορεί να φτάσει τα 250.000.000 δρχ.
Ο αρμόδιος νομάρχης επιβάλλει τις κυρώσεις μόνο στην περίπτωση που η ρύπανση συντελείται από μία εγκατάσταση που βρίσκεται στην ξηρά. Το χρηματικό ποσό της ποινής, σε αυτήν την περίπτωση, μπορεί να φτάσει μέχρι και τα 10.000.000 δρχ. Όταν η ποινή αφορά σε σοβαρά περιστατικά, το πρόστιμο επιβάλλεται από τον υπουργό του ΥΠΕΧΩΔΕ και μπορεί να αγγίξει το ύψος των 100.000.000 δρχ.
Στην περίπτωση που ο υπαίτιος είναι Έλληνας ναυτικός, εκτός από τις παραπάνω ποινές, του επιβάλλεται επιπρόσθετα και η αντίστοιχη πειθαρχική. Αυτή μπορεί να είναι η οριστική ή η προσωρινή στέρηση του ναυτικού επαγγέλματος. Οι πειθαρχικές ποινές επιβάλλονται από το Πειθαρχικό Συμβούλιο Εμπορικού Ναυτικού (ΠΣΕΝ).
Όλες όμως οι ποινές μπορούν να επιβληθούν αθροιστικά. Το παραπάνω συμβαίνει όταν συντρέχουν και οι νόμιμες προϋποθέσεις. Οι υπεύθυνοι που θα ασχοληθούν με την επιβολή αυτού του είδους των κυρώσεων μπορεί να είναι εντελώς ανεξάρτητα όργανα.
Στην Ελλάδα, όσον αφορά στην αποδοχή της Αστικής Ευθύνης, ισχύει η διεθνώς αποδεκτή αρχή: «Ο ρυπαίνων πληρώνει».
Παρά το νομοθετικό πλαίσιο που έχει θεσπιστεί από το κράτος σχετικά με την αντιμετώπιση των πετρελαιοκηλίδων, η Greenpeace διαμαρτύρεται επανειλημμένως για την ανεπάρκειά του. Χρησιμοποιώντας, λοιπόν, την πολυετή πείρα της σε περιβαλλοντικά θέματα, ισχυρίζεται ότι με τον μηχανικό καθαρισμό δεν εξαλείφονται απαραίτητα και οι κίνδυνοι για τη θάλασσα και τις ακτές. Έτσι, ασκεί πιέσεις στο ΥΕΝ, προκειμένου αυτό να προχωρήσει στη λήψη «οικολογικών» μέτρων, όπως η αποδοχή του πακέτου των προτάσεων της Ε.Ε., σχετικά με την αποτροπή της πετρελαϊκής ρύπανσης, και η απαγόρευση της χρήσης των διασκορπιστικών χημικών, όπως συμβαίνει σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
Περισσότερο από το 70% της επιφάνειας της γης καλύπτεται από τους ωκεανούς. Μέσα στο θαλάσσιο αυτό περιβάλλον ζούνε χιλιάδες είδη του φυτικού και ζωικού βασιλείου. Χιλιάδες όμως είναι και οι παρεμβάσεις του ανθρώπου σε αυτό. Εάν δεν προσπαθήσει ο άνθρωπος να μειώσει τα ατυχήματα που απορρέουν από αυτές τις παρεμβάσεις, πολύ σύντομα το «απέραντο γαλάζιο» θα αποτελεί παρελθόν.
Διεθνής Νομοθεσία
Δ.Σ. CLC 1992: Για την αστική ευθύνη του πλοιοκτήτη, συνεπεία ζημιών ρύπανσης από πετρέλαιο.
Δ.Σ. Βαρκελώνης 1976: Για την προστασία της Μεσογείου Θαλάσσης από τη ρύπανση.
Δ.Σ. “OPRC 1990”: Για την ετοιμότητα, συνεργασία και αντιμετώπιση της ρύπανσης της θάλασσας από πετρέλαιο.
Δ.Σ. Κεφαλαίου 1992: Για την ίδρυση διεθνούς κεφαλαίου για την αποζημίωση ζημιών ρύπανσης από πετρέλαιο.
Δ.Σ. Λονδίνου 1972: Για την πρόληψη της ρύπανσης της θάλασσας από την απόρριψη καταλοίπων κ.λπ.
Δ.Σ. MARPOL 73/78: Για την πρόληψη της ρύπανσης της θάλασσας από τα πλοία.
Διμερής Συμφωνία Ελλάδος- Ιταλίας 1978: Περί προστασίας του Ιονίου Πελάγους.
Κανονισμοί & οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (EU) που αναφέρονται στο θαλάσσιο περιβάλλον.
Εθνική Νομοθεσία
Ν.Δ. 187/73: Κώδικας Δημοσίου Ναυτικού Δικαίου.
Ν. 1650/86: Για την προστασία του περιβάλλοντος.
Π.Δ.55/98: Για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος.
Ε1β/221/1965: Υγειονομική Διάταξη.
Ν. 1638/86: Κύρωση ΔΣ 1971- ίδρυση διεθνούς κεφαλαίου για την αποζημίωση ζημιών ρύπανσης από πετρελαιοειδή κ.λπ.
Π.Δ 666/82: Ίδρυση, διαχείριση και κατανομή του κεφαλαίου περιορισμού της αστικής ευθύνης του πλοιοκτήτη για ζημιές ρύπανσης από πετρέλαιο.
Π.Δ 98/90: Αρμοδιότητα δικαστηρίων και διαδικασία εκδίκασης υποθέσεων στις οποίες είναι διάδικος το Διεθνές Κεφάλαιο αποζημίωσης ζημιών ρύπανσης από πετρέλαιο.
Π.Δ. 346/94: Αναφορές των πλοίων που καταπλέουν σε ή αποπλέουν από ελληνικούς λιμένες και μεταφέρουν επικίνδυνα ή ρυπογόνα φορτία, σύμφωνα με την οδηγία 93/75/ΕΟΚ του Συμβουλίου της 13ης Σεπτεμβρίου 1993.
Νομαρχιακές αποφάσεις.
Κανονισμοί Λιμένα.