Els Hanappe

[Lakis]

Το Νοέμβρη του 2000 η γκαλερί Els Hanappe Underground άνοιξε τις πόρτες της στην Αθήνα. Σκοπός της είναι η παρουσίαση διεθνών και ελλήνων καλλιτεχνών που ασχολούνται συστηματικά με θέματα της σύγχρονης κοινωνίας και της ανάπτυξής της ως ολότητα επιστρατεύοντας διάφορα καλλιτεχνικά και τεχνολογικά μέσα.

Μαργαρίτα Καταγά: Els, η δημιουργία της γκαλερί είναι το αποκορύφωμα της προσωπικής σου μακρόχρονης ενασχόλησης με τις τέχνες. Μίλησέ μας αναλυτικότερα για αυτήν την ενασχόληση.

Els Hanappe: Πρώτα απ' όλα, είμαι ιστορικός της Τέχνης. Σπούδασα Ιστορία της Τέχνης στο Βέλγιο, όπου σταδιακά ασχολήθηκα με τη σύγχρονη τέχνη. Η πτυχιακή μου εργασία είχε θέμα την ελληνική τέχνη του 19ου και 20ου αιώνα. Αυτήν την περίοδο εκπονώ το διδακτορικό μου, το οποίο εστιάζει στη σύγχρονη τέχνη. Όταν πρωτοήρθα στην Ελλάδα και ήθελα να συνεχίσω τη μελέτη μου πάνω στη σύγχρονη τέχνη, διαπίστωσα ότι αυτό δεν ήταν και τόσο εύκολο, γιατί εδώ η σύγχρονη τέχνη βρίσκεται ακόμα σε εμβρυακό στάδιο. Ψάχνοντας και διαπιστώνοντας ότι δεν υπήρχαν πολλές δυνατότητες, τελικά αποφάσισα ότι θα έπρεπε, ίσως, να προχωρήσω από μόνη μου. Έπρεπε να αντιμετωπίσω πολλές δυσκολίες - πόσα πράγματα να κάνει κανείς από μόνος του; Έτσι, το πρώτο πράγμα που πέρασε από το μυαλό μου ήταν ν' αξιοποιήσω τη Σαπωνοποιία. Εκείνη την περίοδο έμενα εκεί και υπήρχε αρκετός χώρος διαθέσιμος. Κανείς δε μπορούσε να προβλέψει τι θα γινόταν τελικά, γιατί η Σαπωνοποιία ήταν τότε ένα ερείπιο. Σκέφτηκα ότι θα ήταν καλύτερη ιδέα να χρησιμοποιήσω ένα χώρο παλιό και χωρίς προκαθορισμένα χαρακτηριστικά, κάτι πραγματικά ελεύθερο, μία ιδέα που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί πραγματικά στην Αθήνα. Έτσι, νέοι άνθρωποι, όχι μόνο επαγγελματίες με εμπειρία διαχείρισης μεγάλων χώρων, ανέλαβαν την πρωτοβουλία. Ευτυχώς τα πράγματα πήγαν καλά, καλύτερα απ' ό,τι περιμέναμε. Η Σαπωνοποιία ήταν ένας μεγάλος χώρος αλλά και ταυτόχρονα ιδιαίτερος: περιείχε όλα τ' αντικείμενα που θα μπορούσε να βρει κανείς σε μία πραγματική σαπωνοποιία. Ο χώρος είχε μια δική του ταυτότητα και το γεγονός αυτό προκάλεσε ενθουσιασμό σε πολλούς. Εκεί εργάστηκα με Έλληνες και ξένους επιμελητές εκθέσεων.

Το Internet αντιμετωπίζεται ως μια δομή προσβάσιμη στον "καθένα", ένα σύστημα διαμεσολάβησης. Με άλλα λόγια, ο καλλιτέχνης μπορεί να έρθει σ' επαφή με οποιονδήποτε, οποτεδήποτε, οπουδήποτε. Ποια ήταν η βασική ιδέα πίσω από τη δημιουργία του αρχείου C3A που δημιουργήσατε μετά τη Σαπωνοποιία;

Η Σαπωνοποιία, ως χώρος, βρισκόταν κάτω από διαρκή απειλή. Γι' αυτόν το λόγο, ένιωθα ξεκομμένη εκεί την περίοδο. Με την απειλή αυτή πάνω από το κεφάλι μου σκέφτηκα "τι άλλο μπορώ να κάνω, για να δουλέψω με Έλληνες καλλιτέχνες και ταυτόχρονα να χρησιμοποιώ έστω ένα μέρος του χώρου". Τότε ήταν που εγκαινίασα τη λειτουργία του C3A, ενός αρχείου βασισμένου στην ιδέα της συλλογής πληροφοριών και στοιχείων για νεοανερχόμενους Έλληνες καλλιτέχνες μεταξύ 20 και 30 ετών, δηλαδή για τη νέα γενιά ελλήνων καλλιτεχνών. Πολλοί απ' αυτούς είχαν σπουδάσει στο εξωτερικό. Ο πρωταρχικός μας στόχος ήταν να παράσχουμε σε διεθνή μουσεία και ιδρύματα τις απαραίτητες πληροφορίες για τους καλλιτέχνες αυτούς, να τους παρουσιάσουμε δηλαδή έστω ένα κομμάτι των καλλιτεχνικών δρώμενων στην Ελλάδα εκείνη την περίοδο. Το C3A ήταν ταυτόχρονα ένα συμβατικό αρχείο, απαρτιζόμενο από φακέλους στοιχείων που φυλάσσονταν στη Σαπωνοποιία, αλλά και ένας δικτυακός τόπος που εγώ δημιούργησα. Κάθε μήνα έγραφα ένα ειδικό αφιέρωμα για έναν διαφορετικό καλλιτέχνη. Το αρχείο αυτό, παρ'ότι βρισκόταν σε έναν εικονικό χώρο, αποδείχτηκε πολύ αποτελεσματικό. Έλαβα εξαιρετικές κριτικές και θετικές αντιδράσεις από ανθρώπους που καλά-καλά δεν ήξερα παρά το γεγονός ότι το C3A ήταν προσβάσιμο μόνον στο δικτυακό του τόπο. Ακόμα και άνθρωποι της τέχνης από τη Νέα Υόρκη το χρησιμοποιούσαν ως αξιόπιστη πηγή για τη συγγραφή ενός άρθρου ή ενός αφιερώματος σε κάποιο περιοδικό. Ήταν πράγματι χρήσιμο το να γράφουν για καλλιτέχνες και μορφές τέχνης στην Ελλάδα.

Μετά τη δημιουργία του C3A, τί προκάλεσε την ανάγκη για τη δημιουργία ενός "πραγματικού" χώρου, δηλαδή της γκαλερί Els Hanappe Undergound;

Για ένα διάστημα η Σαπωνοποιία έπρεπε να παραμείνει κλειστή. Το ΔΕΣΤΕ ανακοίνωσε ότι και εκείνοι επρόκειτο να δημιουργήσουν ένα αρχείο για τις Τέχνες· το ίδιο έπραξε και το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ). Αισθάνθηκα ότι το δικό μου έργο θα έπρεπε να το αναλάβουν τώρα ιδρύματα που θα είχαν την απαραίτητη υποδομή, όπως μεγαλύτερους χώρους, περισσότερο προσωπικό και πιο πολύ χρόνο απ' ό,τι εγώ. Έτσι παρέδωσα το αρχείο μου. Μετά σκέφτηκα ότι ο καλύτερος τρόπος να προχωρήσω θα ήταν η χρηματοδότηση μίας γκαλερί που θα βοηθούσε έλληνες καλλιτέχνες να διεισδύσουν στη διεθνή καλλιτεχνική αγορά ενώ ταυτόχρονα θα διατηρούσα τους συνδέσμους μου στο εξωτερικό.

Μιλώντας για τον Παγκόσμιο Ιστό, ο οποίος υποτίθεται ότι προσφέρει δυνατότητες επικοινωνίας δίχως όρια και περιορισμούς, ποια είναι η γνώμη σας για την αποκαλούμενη "κουλτούρα του διάμεσου" (interface culture); Τί πιστεύετε για τους υπάρχοντες εκθεσιακούς χώρους στο Ίντερνετ, τα καλλιτεχνικά projects και τα "υπeρδοκίμια" (hyperessays) που αναδεικνύονται εκεί;

Αποτελεί πεποίθησή μου ότι, αν ένα έργο τέχνης δημιουργήθηκε ως υλικό αντικείμενο, είναι καλύτερο να το δει κανείς στην πραγματική του μορφή. Όταν όμως μιλάμε για παροχή πληροφοριών και δημιουργία ενός είδους "σκηνής", τότε ο εικονικός χώρος σίγουρα αποτελεί το πρώτο βήμα στη σωστή κατεύθυνση. Παραμένει βέβαια απλώς ενημερωτικός, όπως στην περίπτωση του C3A, το οποίο και συμπεριλάμβανε καλλιτέχνες που δεν ασχολούνταν με τον Παγκόσμιο Ιστό. Ήταν φωτογράφοι, ζωγράφοι κ.τ.λ. Κακά τα ψέματα, στον Παγκόσμιο Ιστό δε μπορείς ποτέ να δεις την "εικόνα" όπως έχει. Η τέχνη που δημιουργείται και διανέμεται μέσω του Παγκόσμιου Ιστού βρίσκεται ακόμα σε αρχικό στάδιο. Πολλοί λίγοι μπορούν πραγματικά να συλλάβουν τις περίπλοκες συλλήψεις που βρίσκονται πίσω από την web art, για παράδειγμα. Υπάρχουν μουσεία που προσπαθούν να διερευνήσουν τέτοια θέματα. Όλο και περισσότεροι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν τον Παγκόσμιο Ιστό, ακόμα και αυτοί που εργάζονται με παραδοσιακά καλλιτεχνικά μέσα. Είναι πολύ δύσκολο αυτή τη στιγμή να διαμορφώσει κανείς μία σφαιρική άποψη, πόσο μάλλον να κάνει εικασίες για το μέλλον. Στην Ευρώπη τέτοιες εξελίξεις δεν έχουν κάνει αισθητή την παρουσία τους ακόμη. Η Ευρώπη υπολείπεται των Ηνωμένων Πολιτειών και η Ελλάδα της υπόλοιπης Ευρώπης. Αυτό που χρειάζεσαι, για να κάνεις τα πράγματα να προχωρήσουν -εκθέσεις, εικόνες, έργα στον Διαδίκτυο-, είναι η ταχύτητα.

Πώς είναι δυνατό να επιτευχθεί μία μορφή επικοινωνίας ανάμεσα στον καλλιτέχνη και το κοινό, όταν η διαλεκτική των νέων μορφών τέχνης παραμένει προβληματική για το θεατή; Πιστεύετε ότι μπορούν να εξευρεθούν λύσεις, ώστε τα ΜΜΕ να διαδραματίσουν έναν πιο σημαντικό ρόλο στη διάδοση της προαναφερθείσας διαλεκτικής; Πώς μπορεί η παιδεία να συνεισφέρει σ' αυτήν την κατεύθυνση;

Τα ΜΜΕ παραμένουν ο βασικότερος παράγοντας, όταν πρόκειται για τη διάδοση νέων ιδεών. Η εκπαίδευση είναι επίσης ένα σημαντικό εργαλείο. Και τα δύο κρίνονται ως ζωτικά για την ενημέρωση των ανθρώπων σχετικά με όλες τις τρέχουσες εξελίξεις. Αλλά ακόμα κι αν τα παιδιά του μέλλοντος μεγαλώσουν με ένα PC ως φίλο και βοηθό τους, αυτό δε σημαίνει ότι θα έχουν επίγνωση του τι είναι διαθέσιμο στο Διαδίκτυο και ποιες είναι οι πλήρεις δυνατότητες του υπολογιστή τους. Αν οι άνθρωποι εκτίθενται διαρκώς σε πολιτιστικά ερεθίσματα βλέποντας και μαθαίνοντας, θα αποκτήσουν σταδιακά αρκετή αυτοπεποίθηση που θα τους κάνει πιο απαιτητικούς και με εναργέστερη κριτική σκέψη. Πρέπει να στηριχθούμε στο σταθερό έδαφος της γνώσης, για να διεξάγουμε ένα διάλογο με υγιής προϋποθέσεις. Πρέπει να αποκαλύπτουμε και να προκαλούμε συνεχώς.

Όπως δηλώνει ο γκουρού των ΜΜΕ Marshall McLuhan, έχουμε την τάση να αντιλαμβανόμαστε τα Νέα Μέσα υπό το πρίσμα των παλαιών. Κατά την άποψή σας, επηρεάζουν η νέα τεχνολογία και η ψηφιακή κουλτούρα την καλλιτεχνική αγορά; Πιστεύετε ότι οι νέες ιδέες, όπως λ.χ. η web art ή η cd-rom art ή η τέχνη μέσω υπολογιστή, είναι γνωστές σε μεγάλο μέρος του καλλιτεχνικού κοινού;

Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του Διαδικτύου είναι ότι φιλοξενεί το μοντέλο ενός δημοκρατικού συστήματος, επειδή είναι ανοικτό σε όλους και ελεύθερο, ιδιότητες άγνωστες στην αγορά έργων τέχνης. Η σύλληψη του Διαδικτύου ως "δημοκρατικού" δεν είναι εύκολο να γίνει αντιληπτή και κατανοητή απ' όλους. Μοιάζει λιγάκι με την περίπτωση του C3A: είχες πρόσβαση μέσω του Διαδικτύου, είχες στα χέρια σου αυτό το δυνατό εργαλείο αλλά πάλι οι άνθρωποι ήταν που έκαναν όλην τη δουλειά. Αν δουλεύεις, για παράδειγμα, για 10 ώρες, ώστε να δημιουργήσεις ένα έργο τέχνης στον Παγκόσμιο Ιστό, αναπόδραστα σε κάποιο σημείο δε μπορείς παρά να αναρωτηθείς "Πως μπορώ να βγάλω και μερικά λεφτά". Και τότε, βεβαίως, δε μπορείς να αποφύγεις την παραβίαση αυτών των δημοκρατικών ιδεών. Γι' αυτούς τους λόγους οι καλλιτέχνες χρειάζονται συγκεκριμένη υποδομή που θα τους επιτρέψει να εργαστούν με τα Νέα Μέσα. Π.χ. μουσεία που είναι πρόθυμα να επενδύσουν ένα μέρος του προϋπολογισμού τους, όπως λ.χ. το Walker Art Center που έχει ένα Τμήμα Νέων Μέσων, δικτυακοί τόποι που είναι πρόθυμοι πάλι να στηρίξουν projects, άλλα ιδρύματα και οργανισμοί που επιθυμούν να τα χρηματοδοτήσουν εν μέρει, κ.ο.κ. Κάτω από τέτοιες προϋποθέσεις πράγματι μπορεί να υπάρξει web art. Αλλά πολύ φοβάμαι ότι στην Ελλάδα τα πράγματα δεν έχουν προχωρήσει πέρα από το επίπεδο των ατέρμονων συζητήσεων. Οι πιο πολλοί δεν γνωρίζουν επακριβώς τι σημαίνει ο όρος "Νέα Μέσα". Πολλοί καλλιτέχνες διατείνονται ότι κάνουν χρήση της τεχνολογίας στην καλλιτεχνική δημιουργία. Κι όμως η λέξη 'τεχνολογία' είναι μια βαριά λέξη. Αν αναφερόμαστε στα Νέα Μέσα, εγώ σ' αυτά θα συμπεριλάμβανα και το βίντεο. Αν αναφερόμαστε στην τεχνολογία γενικά, τότε ακόμα και η φωτογραφία αποτελεί μια μορφή της τεχνολογίας. Πολλοί καλλιτέχνες χρησιμοποιούν τον υπολογιστή, για να δημιουργούν prints και να παρεμβαίνουν δημιουργικά στις εικόνες που φτιάχνουν. Αυτά είναι όμως δύο διαφορετικά πράγματα. Από τη μια πλευρά, κάνουν χρήση της τεχνολογίας ως εργαλείο που τους επιτρέπει να δημιουργήσουν κάτι. Από την άλλη πλευρά, κάνουν χρήση της τεχνολογίας ως μέσο που τους επιτρέπει να εξερευνούν και ν' αξιοποιούν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά των Νέων Μέσων. Όταν λοιπόν λέμε "Νέα Μέσα", τείνουμε να εστιάσουμε στην ψηφιακή τεχνολογία. Αν ερευνήσετε αυτό το θέμα από μια παγκόσμια προοπτική -για παράδειγμα, στις Biennale-, θα διαπιστώσετε ότι δεν υπάρχει επαρκής και εμπεριστατωμένη αντιπροσώπευση αυτών των μέσων ακόμα.

Ποιες είναι οι βασικές προϋποθέσεις για την κατανόηση και την ενεργό συμμετοχή των καλλιτεχνών στις νέες τάσεις που εμφανίζονται;

Είναι προφανές ότι ένας καλλιτέχνης μπορεί να επιστρατεύσει τα Νέα Μέσα, όπως προανέφερα, ως ένα εργαλείο στη δημιουργική διαδικασία. Εν τέλει, αυτό που παράγεις είναι ένα υλικό αντικείμενο. Όταν η video art πρωτοεμφανίστηκε στη δεκαετία του '60, πολλοί καλλιτέχνες χρησιμοποιούσαν το βίντεο βαυκαλιζόμενοι ότι με τον τρόπο αυτό θα κατάφερναν να μείνουν "σύγχρονοι", απλώς και μόνον επειδή χρησιμοποιούσαν σύγχρονα καλλιτεχνικά μέσα. Από το να χρησιμοποιεί κανείς το βίντεο μέχρι να είναι καλός βιντεοκαλλιτέχνης υπάρχει μεγάλη απόσταση, εκτός εάν ενεργοποιείται μία πολύ συγκεκριμένη καλλιτεχνική γλώσσα. Οι ίδιες αρχές ισχύουν και στην περίπτωση της χρήσης του υπολογιστή. Ο χειρισμός αυτού του καλλιτεχνικού μέσου δε συνεπάγεται τη δημιουργία τέχνης ουσίας. Τα πράγματα δεν λειτουργούν μ' αυτόν τον τρόπο. Ο καλλιτέχνης πρέπει να προσπαθήσει σκληρά. να "μάθει τη γλώσσα" και να καταλάβει πως λειτουργεί η ψηφιακή εικονοποιία, για να κατανοήσει και τις δυνατότητές της. Πρέπει λιγάκι να μοιάσει με τον μηχανικό ηλεκτρονικού υπολογιστή. Το πραγματικά ουσιώδες υπερβαίνει τα όρια της απλής τεχνικής. Αυτή η αρχή, δυστυχώς, συχνά γίνεται αντικείμενο παραμέλησης.

Στην Ελλάδα ο αριθμός των καλλιτεχνών που χρησιμοποιούν στη δουλειά τους τα Νέα Μέσα αυξάνει. Μπορείτε να εντοπίσετε τις διαφορές μεταξύ αυτών και των συναδέλφων τους της διεθνούς σκηνής; Νομίζετε ότι οι έλληνες καλλιτέχνες έχουν καταφέρει να αφομοιώσουν θετικά τις διεθνές επιρροές; Τι είδους συμβουλές θα δίνατε σε έναν νεαρό έλληνα καλλιτέχνη που μόλις άρχισε να εργάζεται με Νέα Μέσα;

Για τους Έλληνες καλλιτέχνες τα Νέα Μέσα κοστίζουν ακριβά. Και να μην ξεχνάμε τη ψευδαίσθηση του να είναι κανείς "σύγχρονος". Στις μέρες μας οι Έλληνες καλλιτέχνες ταξιδεύουν αρκετά στο εξωτερικό και παίρνουν μία καλή γεύση των τρεχουσών εξελίξεων και τάσεων. Δε θα έφτανα στο σημείο να πω ότι μιμούνται τους ευρωπαίους ή αμερικανούς συναδέλφους τους. Αντ' αυτού, θα πρότεινα να πειραματίζονται περισσότερο με το υλικό που έχουν και να κάνουν καλύτερη χρήση όσων η ελληνική πραγματικότητα τους παρέχει. Νομίζω ότι οι Έλληνες -και δεν θα' θελα ν' ακουστώ εθνοκεντρική- θα μπορούσαν εύκολα να εργαστούν με τα Νέα Μέσα γιατί είναι σε θέση να κατανοήσουν επαρκώς τις επιστήμες, τα Μαθηματικά και τη Μουσική. Διάφοροι Έλληνες μουσικοσυνθέτες τα έχουν καταφέρει αρκετά καλά όσον αφορά το συνδυασμό μουσικής και τεχνολογίας. Θα συμβούλευα τα ίδια πράγματα σε οποιονδήποτε καλλιτέχνη εργάζεται με οποιοδήποτε μέσο. Πρώτα απ' όλα πρέπει να κατανοήσουν την ιστορία της ελληνικής τέχνης, τι είναι η ελληνική τέχνη σήμερα και ποιο είναι το μήνυμα που θέλουν να "περάσουν". Πως δηλαδή αντιμετωπίζουν την πραγματικότητα γύρω τους και πως κατανοούν την τέχνη με τους όρους της σύγχρονης θεωρίας της τέχνης. Πρέπει να συνειδητοποιήσουν τη θέση τους στον κόσμο της τέχνης. Είναι καλό να δουλεύουν πιο κοντά στην παράδοσή τους.

Πολλοί καλλιτέχνες, με τους οποίους συνεργάζεστε, κάνουν εναλλακτική χρήση της νέας τεχνολογίας. Ποιος είναι ο κύριος στόχος των συνεργασιών σας;

Ποτέ δεν επιλέγω ένα έργο τέχνης βασισμένη στο μέσο που χρησιμοποιήθηκε στη δημιουργία του. Είναι ακόμα αρκετά ασαφές στους περισσότερους τι είναι τα Νέα Μέσα, για να μην αναφέρω ότι αυτά δεν είναι ακόμα πλήρως ενσωματωμένα στον καλλιτεχνικό κόσμο. Για παράδειγμα, μεγάλο μέρος της computer art που βλέπω είναι διαδραστική (interactive). Ως θεατές καλούμαστε να παρέμβουμε. Αυτό είναι εκ διαμέτρου αντίθετο με το παραδοσιακό έργο τέχνης. Είμαι υπέρ του όμως λόγω της πειραματικής φύσης του. Εντούτοις, δεν πρέπει να έχουμε ακόμα υψηλές προσδοκίες. Ας ελπίσουμε ότι όλο και περισσότερα μουσεία, γκαλερί, ινστιτούτα, κ.λ.π. θα ενσωματώσουν έργα τέχνης φτιαγμένα με Νέα Μέσα στις εκθέσεις και τις συλλογές τους.