Ο Οδυσσέας στον καθρέφτη της Πηνελόπης

[Nikolaos]

Από τους δύο ομιλητές, η Φρανσουάζ Φροντιζί-Ντικρού κοίταξε το φύλο της στον καθρέφτη της αρχαίας Ελλάδας για να καταλήξει στη διαπίστωση ότι η «γυναίκα ήταν αντικείμενο, στην παράδοση που ξεκινάει από την πρόγονό της, την Πανδώρα, υλικό δημιούργημα εκ γενετής, ουσίας και θέσεως».

Ο σοφός 87χρονος γέροντας, που καθόταν δίπλα της και ήταν φανερό πως για χάρη του κυρίως είχε γεμίσει ασφυκτικά το αμφιθέατρο του Γαλλικού Ινστιτούτου, μιας και δεν ήταν άλλος από τον κορυφαίο ελληνιστή Ζαν-Πιερ Βερνάν, είχε μια πιο ανακουφιστική παράμετρο του θέματος να προσφέρει.

Αν το γυναικείο γένος στην κλασική αρχαιότητα, στην Ελλάδα των πόλεων και των πολιτειακών θεσμών, ήταν υποταγμένο, πειθήνιο, παθητικό και το ανδρικό γένος, το μέτρο παντός πράγματος, στον κόσμο του Ομηρου και του Οδυσσέα τα πράγματα ήταν λίγο καλύτερα. Χωρίς την Πηνελόπη ο μυθικός ήρωας, που επιστρέφει ύστερα από περιπέτειες χρόνων στην πατρίδα του, δεν θα ανακτούσε ποτέ την ταυτότητα και το σκήπτρο του.

«Η Πηνελόπη, ισότιμη σύντροφος σε έναν ερωτικό δεσμό όπου ανταλλάσσονται αμοιβαία βλέμματα, λόγια, αναμνήσεις και θωπείες, η Πηνελόπη ακριβώς είναι εκείνη που στέλνει στο σύζυγό της την εικόνα του άνδρα που εκείνος ξανάγινε. Σ' αυτήν, στον καθρέφτη των ματιών της και του παρελθόντος του, ανακαλύπτει ο Οδυσσέας ότι είναι πράγματι πάντοτε αυτός ο ίδιος. Ο Οδυσσέας αυτοπροσώπως».

Οι δύο επιφανείς ελληνιστές, καθηγητές στο College de France, βρίσκονται για τρεις μέρες στην Ελλάδα, προσκεκλημένοι του Γαλλικού Ινστιτούτου και του εκδοτικού οίκου «Ολκός» της Ειρήνης Λούβρου με την ευκαιρία της κυκλοφορίας, από τον δεύτερο, του βιβλίου τους «Στο μάτι του καθρέφτη» (μετάφραση Βάσως Μέντζου). Κι αυτό ακριβώς το βιβλίο παρουσίασαν προχθές το βράδυ ενώπιον ακροατηρίου με έναν απολύτως γοητευτικό τρόπο, ο καθένας με τις ιδιαιτερότητές του.

Ο λόγος της Φροντιζί-Ντικρού ήταν σύγχρονος και επηρεασμένος από την ψυχανάλυση και το φεμινισμό. Αυτός του Ζαν-Πιερ Βερνάν είχε κάτι από τη μαγεία του παραμυθά, που πιάνει το νήμα της διήγησης και ξεχνιέται επί ώρα παρασύροντας στον κόσμο του, τον κόσμο του Ομήρου και των μύθων, ένα ακροατήριο ελληνικό, που λες και τον έχει μέσα στα γονίδιά του.

Ο καθρέφτης στην αρχαία Ελλάδα είναι το επίκεντρο της μελέτης της Φροντιζί-Ντικρού, ο καθρέφτης που είναι αυστηρά απαγορευμένος στους άνδρες, όχι βέβαια, όμως, στις γυναίκες. Ο καθρέφτης που χωρίζει τον γυναικείο από τον ανδρικό κόσμο, αλλά και τον ενώνει, όπως είπε η συγγραφέας, αφού «η χρήση του είναι καθαρά ερωτική και προετοιμάζει τη γυναίκα για να συναντήσει τον άνδρα».

«Ο καθρέφτης ήταν απαγορευμένος στον άνδρα εξαιτίας του κινδύνου του εγκλεισμού στον εαυτό του, πράγμα που θα απέβαινε μοιραίο για έναν αρσενικό, όπως συνέβη στον Νάρκισσο. Γιατί ο προορισμός του άνδρα ήταν να ανοίγεται στον άλλο, τον ομοιό του, και να γίνεται κοινωνικός», είπε η Φρανσουάζ Φροντιζί-Ντικρού. «Αντίθετα με τις γυναίκες, που ο καθρέφτης, στέλνοντας πίσω την εικόνα τους, εικονογραφεί θαυμάσια τη μοίρα τους, που δεν είναι άλλη από τον εγκλεισμό και τη φυλάκιση».

Ο λόγος για την αντρική ταυτότητα συνεχίστηκε από τον Ζαν-Πιερ Βερνάν. Ο ηρωικός Οδυσσέας, ηρωικός γιατί «παρέμεινε πιστός στους δικούς του, στο παρελθόν του, στον ίδιο του τον εαυτό, ακλόνητα ριζωμένος στη θνητή ζωή του και τη μοίρα του ως εφήμερου όντος», φτάνοντας στην Ιθάκη είχε μια άλλη πορεία να διανύσει. Να αναγνωριστεί μέσα από το βλέμμα των άλλων. Ο Ζαν-Πιερ Βερνάν, συγκινητικός και στιγμές στιγμές ποιητικός, διηγήθηκε εκτός χειρογράφου βήμα βήμα την ανάκληση του χαμένου παρελθόντος του βασιλιά της Ιθάκης και την αποκωδικοποίηση των «σημάτων» του από εκείνους που τον υποδέχονται στο νησί: το σκύλο του Αργο, το γιο του Τηλέμαχο, την Ευρύκλεια, τον Ευμαίο.

Και, τέλος, την Πηνελόπη. Τον τελικό και οριστικό «καθρέφτη» του Οδυσσέα σε ένα έπος στο οποίο δεν αναφέρεται ούτε ένα κανονικό κάτοπτρο.