Πάνε λίγες εβδομάδες από τότε που διάβασα το σπουδαίο άρθρο του David Weinberger με τίτλο «Η διαφάνεια είναι η νέα αντικειμενικότητα».
Δεν είχα το χρόνο από τότε να κάνω αναφορά σε αυτό, αλλά γυρνούσε συνέχεια στο μυαλό μου, πιστεύω ότι μεταφέρει ένα πολύ σημαντικό μήνυμα. Για το λόγο αυτό θα δοκιμάσω να αναπαράγω εδώ τις βασικές του θέσεις, μαζί με ένα δικό μου μικρό σχολιασμό.
Πρώτα όμως μια διευκρίνηση: ενώ το άρθρο ασχολείται με το θέμα της αντικειμενικότητας των Media (και κυρίως των εφημερίδων) αν θέλουμε να το διαβάσουμε με όρους της Ελληνικής αγοράς ενημέρωσης, θα ήταν ίσως χρήσιμο να αναφερόμαστε στον όρο «εγκυρότητα» και όχι αντικειμενικότητα (εξ ου και ο δικός μου τίτλος). Και αυτό γιατί είναι γενική αίσθηση ότι εδώ και πάρα πολλά χρόνια οι Έλληνες δημοσιογράφοι έχουν παραιτηθεί από την ιδέα να μας πείσουν ότι παρέχουν “αντικειμενική ενημέρωση”, ενώ αντίθετα αναφέρονται συχνά, πυκνά στην «εγκυρότητα» των γραφομένων τους. Και αυτό είναι επίσης απόλυτα σύμφωνο με το πνεύμα του άρθρου. Για λόγους σωστής αντιγραφής πάντως, θα χρησιμοποιώ τον όρο «αντικειμενικότητα».
Ο Weinberger χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τη φράση «η διαφάνεια είναι η νέα αντικειμενικότητα» στην ομιλία του στο συνέδριο PDF (Personal Democracy Forum). Στο άρθρο του εξηγεί ότι η αντικειμενικότητα σήμερα έχει πάψει να έχει ενδιαφέρον ως concept, κυρίως επειδή προσπαθεί να δει τον κόσμο χωρίς κάποια οπτική, κάποια «θέση».
Παρόλα αυτά, στις δεκαετίες που πέρασαν η αναζήτηση της αντικειμενικότητας (ή εγκυρότητας) έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στο να μπορούμε να έχουμε όλοι ένα σημείο αναφοράς στο πως εμπιστευόμαστε (και πότε) την πληροφόρηση μας, και σε ποιούς. Σε αυτό ακριβώς το σημείο μπορούμε να εντοπίσουμε και την πηγή των συγκρούσεων ανάμεσα στα παραδοσιακά Μέσα και τους bloggers: οι πρώτοι παρέχουν “αντικειμενικότητα” ενώ οι δεύτεροι προωθούν αποκλειστικά τις δικές τους ατζέντες.
Και πραγματικά, αν το σκεφτεί κανείς μπορεί να διαπιστώσει ότι αυτός που προωθεί ξεκάθαρα μια ατζέντα (τις δικές του πολιτικές ή άλλες προτιμήσεις) μπορεί να έχει μεγαλύτερη αξιοπιστία από κάποιον που κρύβει τη δική του (ατζέντα). Ενισχύεται άραγε η αίσθηση αντικειμενικότητας όταν δεν γνωρίζουμε τις πολιτικές προτιμήσεις του Νίκου Χατζηνικολάου ή του Νίκου Ευαγγελάτου? Ή μήπως όταν ο τηλεθεατής που τον ακούει να μιλά, υποπτεύεται διαρκώς ποιά μπορεί να είναι τα κίνητρα πίσω από όσα λέει?
Κάποτε η επίφαση της «αντικειμενικότητας», ίσως μας έκανε να πιστεύουμε αυτό που διαβάζουμε. Σήμερα τείνουμε να πιστεύουμε κάτι, μόνο όταν τα γραπτά μας παραπέμπουν στις πηγές, αλλά και τις αξίες και αντιλήψεις του συγγραφέα τους.
Η αντικειμενικότητα και η εγκυρότητα ήταν το τέλος της διαδρομής για το χτίσιμο της αξιοπιστίας. Σήμερα την αξιοπιστία τη χτίζει η διαφάνεια. Πρόκειται για αλλαγή εποχής.
Η αξία των links
Νομίζαμε ότι έτσι λειτουργούσε η γνώση, αλλά ήταν απλώς ο τρόπος που λειτουργούσε το χαρτί (και έπειτα η τηλεόραση). H διαφάνεια ευημερεί σε ένα Μέσο που κυριαρχείται από τα links, επειδή ακριβώς μπορείς να δεις ξεκάθαρα τις συνδέσεις ανάμεσα στην γνώση που λαμβάνεις και τις ιδέες που αρχικά τροφοδότησαν αυτή την γνώση.
Το χαρτί από την άλλη μεριά, αδυνατεί να παρέχει αυτή τη διαφάνεια. Μπορείς να βάλεις κάποιες υποσημειώσεις με παραπομπές στο τέλος ενός κειμένου αλλά, πρόκειται για μια ακριβή (σε χρόνο και προσπάθεια) ιδέα για τον καταναλωτή της γνώσης, και αποτυγχάνει.
Φυσικά, στην εποχή των links συνεχίζουμε να δίνουμε βάρος στις αυθεντίες ενός αντικειμένου και την έννοια της αξιοπιστίας. Είναι και αυτά απαραίτητα για να μπορούμε να ζυγίζουμε ό,τι διαβάζουμε κάθε στιγμή. Όμως, αυτές οι έννοιες, όλο και περισσότερο είναι χρήσιμες σε γνώση που θεωρείται «commodity», γνώση που είναι γενικά αποδεκτή και όχι αντικείμενο έρευνας και διαφορετικών απόψεων.
Η διαφάνεια προσφέρει στην πληροφόρηση ένα μέσο να δούμε ποιές είναι οι παραδοχές και οι αξίες που τη διαμόρφωσαν, και μας επιτρέπει να δούμε τα επιχειρήματα που οδήγησαν σε αυτό ή εκείνο το αποτέλεσμα. Η διαφάνεια μας δίνει ένα παραπάνω λόγο να πιστέψουμε μια πληροφορία, από ό,τι μας έδινε η επίκληση της αντικειμενικότητας.
Η αντικειμενικότητα χωρίς διαφάνεια, όλο και περισσότερο θα μοιάζει με αλαζονεία. Και μετά, βλακεία. Γιατί άραγε να πιστέψουμε αυτά που λέει κάποιος, έστω με τις καλύτερες των προθέσεων, όταν αντίθετα μπορούμε να βασιστούμε σε ένα δίκτυο από αποδείξεις, ιδέες, επιχειρήματα και διαλόγους γύρω από το θέμα;
O Weinberger καταλήγει με τη φράση:
H αντικειμενικότητα είναι ο μηχανισμός που εμπιστεύεσαι όταν το Μέσο σου δεν μπορεί να κάνει links. Τώρα το Μέσο μας μπορεί.
Μια άλλη ενδιαφέρουσα ιδέα πιστεύω ότι ανακύπτει εδώ. Εκτός από την εξωτερική διαφάνεια, πολύ σημαντικό ρόλο πρέπει να παίζει η “εσωτερική” σε κάποιον που μεταδίδει γνώση ή πληροφορίες. Η ιδέα δηλαδή ότι πρέπει να αναγνωρίσει τις ίδιες του τις προκαταλήψεις, και με βάση αυτή τη γνώση να αποφασίζει αν πρέπει να δημοσιεύει κάτι, αν πρέπει να εμφανίζει και την αντίθετη άποψη εξίσου, ή αν πρέπει να είναι αρκετά «κάθετος» στην άποψη που διατυπώνει.
Πιστεύω ότι η σκέψη του Weinberger μπορεί να φέρει πολλές ενδιαφέρουσες συζητήσεις.
