Εισαγωγή
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι μύθοι αντικατοπτρίζουν μια πραγματικότητα, σε πρώτο επίπεδο τουλάχιστον, καθώς πρόκειται για κατασκευές του ανθρώπινου νου. Αυτή η πραγματικότητα μπορεί να αφορά γεγονότα, βιωμένα από την ανθρωπότητα αιώνες ή και χιλιάδες χρόνια πριν την εμφάνιση των σχετικών μύθων γύρω από αυτά, όπως για παράδειγμα οι διάφορες κοσμογονίες. Ή οι σχέσεις και συμπεριφορές των ανθρώπων σε παρόντα χρόνο, που εξηγούνται ή προβάλλονται μέσα από τις μυθοπλασίες.
Αν αυτό ισχύει, τότε, σε δεύτερο επίπεδο, μπορούμε να πούμε ότι μέσα απ’ τους μύθους προβάλλονται οι αξίες που η κάθε κοινωνία θέλει να έχει, οι οποίες δικαιολογούνται, επιβάλλονται, κατοχυρώνονται ως θεμιτές ή αναμενόμενες με μεταφυσικό τρόπο. Σε ένα τρίτο επίπεδο ερμηνείας, είναι γεγονός, η χρήση της μεταφυσικής ως εργαλείο μέσα στην ιστορία, από τις άρχουσες τάξεις, τη βασιλική και αριστοκρατική ελίτ και τα ιερατεία που τις υπηρετούν, με σκοπό να επιβάλλουν τις αξίες τους αδιαμφισβήτητα στις κοινωνίες που βρίσκονται υπό τον έλεγχό τους.
Μέσα σε αυτή τη λογική ακολουθεί η παρουσίαση δύο μυθολογικών μοτίβων που αφορούν τη γνώση. Το πρώτο αναφέρεται στις περιπέτειες του σκανδιναβού θεού Όντιν στην αναζήτησή του για περισσότερη γνώση. Το δεύτερο, προκύπτει από το μύθο του Τιτάνα Προμηθέα και την κλοπή της φωτιάς από τους θεούς και το μύθο των πρωτόπλαστων Αδάμ και Εύας και το μήλο. Η ανάγνωση αυτών των μύθων έχει σαν πρόθεση την αναζήτηση όχι μόνο των αποτυπωμάτων του ανταγωνισμού όσον αφορά στο πεδίο της γνώσης, αλλά των προγόνων που μπορεί (ή μπορεί και όχι) να σχετίζονται άμεσα με τις σύγχρονες ιδεολογίες περί νομιμοποίησης της κατοχής και του ελέγχου της γνώσης από τους ειδικούς κάθε είδους.
Οι δοκιμασίες του Odin
Ο Odin, ή αλλιώς Wotan ή Woden, είναι μια από τις κυρίαρχες θεότητες στα πάνθεα των περισσότερων γερμανικών λαών. Στη σκανδιναβική μυθολογία, ειδικά, έχει τον πιο ιδιαίτερο ρόλο. Είναι ο πατέρας όλων των θεών και ο άρχοντας της Asgard, της κατοικίας των θεών και των νεκρών ηρώων. Όπως όλοι οι σκανδιναβοί θεοί, ο Odin είναι πολυπρόσωπος και σχετίζεται με τον πόλεμο, τη μάχη, τη νίκη, όπως είναι φυσικό, αλλά και με την ποίηση, τη σοφία, τη μαγεία. Οι μύθοι για τις δοκιμασίες του Odin στη διαρκή αναζήτηση της γνώσης και της σοφίας είναι ιδιαίτερα ενδιαφέροντες.
Το πρώτο στοιχείο που μαρτυρά το πάθος του θεού για τη γνώση είναι η ίδια του η εμφάνιση: ο Odin είναι μονόφθαλμος. Στην αναζήτησή του, επεδίωξε να ταξιδέψει στο Πηγάδι του Urd, από το οποίο φυτρώνει το Yggrasil, το δέντρο στα κλαδιά του οποίου βρίσκονται οι επικράτειες του κόσμου.
Το πηγάδι αυτό το φυλάσσει ένα σκοτεινό όν, ο Mimir, το οποίο κατείχε μακράν ασύγκριτη γνώση από όλους τους κατοίκους του σύμπαντος. Ο Odin έφτασε στο πηγάδι και ζήτησε να πιει νερό για να αποκτήσει αυτή τη γνώση. Ο Mimir απαίτησε από το θεό, όπως θα έκανε και για τον κάθε άλλο, να θυσιάσει το ένα μάτι του. Ο Odin, είτε διστακτικά, είτε αμέσως, έβγαλε το ένα μάτι του και το πέταξε στο πηγάδι. Τότε το ον, κρίνοντας ότι η θυσία ήταν επαρκής, έδωσε στο θεό να πιει νερό από ένα κέρας. Και έτσι, ο Odin κατοχυρώθηκε στο πάνθεο ως ο κορυφαίος θεός, γνώστης όλων των πραγμάτων.
Η δεύτερη δοκιμασία του Odin αφορά το πως απέκτησε τη γνώση και τη σοφία των ρούνων1. Στο Πηγάδι του Urd, εκτός απ’ τον Mimir, βρίσκονται πλάσματα και δυνάμεις από τις πιο ισχυρές του σύμπαντος. Ανάμεσά τους είναι οι Norns, τρεις σοφές παρθένες, οι οποίες ασκούν τέτοια επιρροή στη Μοίρα όσο κανένα άλλο ον. Μια απ’ τις τεχνικές που χρησιμοποιούν για να πλάσουν τη μοίρα είναι το σκάλισμα των ρούνων, μαγικών συμβόλων, στον κορμό του Yggdrasil, μέσω του οποίου μεταφέρονται οι προθέσεις των παρθένων σε όλο το σύμπαν και τους κατοίκους του.
Ο Odin, από το θρόνο του στην κορυφή του κόσμου, την Asgard, τις παρατηρούσε και θέλησε, με πάση θυσία, να αποκτήσει τη γνώση αυτής της τεχνικής. Καθώς οι ρούνοι δεν αποκαλύπτονταν σε κανέναν, παρά μόνο σε αυτούς που κρίνονταν άξιοι, ο Odin έπρεπε και έκανε την υπέρτατη θυσία: θυσίασε τον εαυτό του στον εαυτό του. Τρυπήθηκε με το δόρυ του και κρεμάστηκε από το δέντρο του κόσμου για εννιά μέρες και νύχτες, απαγορεύοντας στους υπόλοιπους θεούς να τον βοηθήσουν με οποιοδήποτε τρόπο. Καθώς κρεμόταν στο όριο της ζωής και του θανάτου, καλούσε τους ρούνους, οι οποίοι, καθώς έκριναν άξια τη θυσία του, την ένατη νύχτα του αποκάλυψαν όχι μόνο τα σχήματά τους, αλλά και τα βαθύτερά τους μυστικά.
Το μοτίβο του Odin είναι η δοκιμασία, η διαδικασία μέσω της οποίας μπορεί κάποιος να φτάσει να κατέχει τη γνώση. Μια διαδικασία η οποία ήταν πάντα από τις κυρίαρχες στους τρόπους εκπαίδευσης των διάφορων ιερατείων. Για να αποκαλυφθούν στους επίδοξους γνώστες τα μυστικά, των τεχνικών, όχι μόνο του θεού, αλλά και του ελέγχου και της εξουσίας, αυτοί έπρεπε να περάσουν από δοκιμασίες σωματικές και νοητικές, προκειμένου να κριθούν ικανοί.
Ικανοί να συνεχίσουν την εφαρμογή και τη μεταφορά όσων έμαθαν αλλά και ικανοί να διατηρήσουν την ιεραρχία της κατοχής αυτού του πολύτιμου αποκτήματος. Η γνώση, αυτού του είδους τουλάχιστον, δεν ήταν για τους πολλούς, αλλά μόνο για λίγους άξιους και πιστούς, πράγμα που οριζόταν ξεκάθαρα από αυτούς που την κατείχαν. Για την αντιστοιχία αυτής της διαδικασίας στο σήμερα θα μιλήσουμε πιο κάτω.
Ο Προμηθέας και οι πρωτόπλαστοι
Ο πρώτος μύθος στο δεύτερο μοτίβο που εντοπίσαμε είναι ο αρχαιο-ελληνικός μύθος του Προμηθέα. Ο Προμηθέας ήταν γιος του τιτάνα Ιαπετού και της Κλυμένης, μιας από τις Ωκεανίδες. Ο Προμηθέας επεδίωξε να κοροϊδέψει το Δία για χάρη της ανθρωπότητας με τον εξής τρόπο: Στο δείπνο που θα οριζόταν η σχέση των θνητών και των αθανάτων, ο Προμηθέας έδωσε στον πατέρα των θεών να επιλέξει τί θα ήθελε για θυσία από δύο πράγματα: διαλεχτό κρέας μέσα σε ένα σιχαμερό στομάχι αγελάδας ή κόκκαλα τυλιγμένα σε λαχταριστό λίπος. Ο Δίας διάλεξε το δεύτερο, κρίνοντας από την εξωτερική του εμφάνιση. Έτσι ορίστηκε να κρατούν οι άνθρωποι το κρέας των σφαχτών και να προσφέρουν στους θεούς τα κόκκαλα. Ο Ζεύς εξοργισμένος από αυτήν την τροπή, έκρυψε τη φωτιά απ’ τους ανθρώπους.
Ο Προμηθέας, ως προστάτης των ανθρώπων, βλέποντας ότι δεν μπορούν να επιβιώσουν χωρίς τη γνώση και τη χρήση της φωτιάς, έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και τη ξανάδωσε στους ανθρώπους. Ο Δίας, οργισμένος ακόμη χειρότερα, καταδίκασε τον Προμηθέα σε αιώνιο μαρτύριο: δεμένος σε ένα βράχο να του τρώει το συκώτι ένας αετός και αυτό το βράδυ να αναγεννάται. Σα να μην έφτανε αυτό, ο Δίας έστειλε την Πανδώρα στη γη και μαζί της τα μεγαλύτερα κακά του ανθρώπου: την αρρώστια και την ελπίδα.
Ο δεύτερος μύθος σε παρόμοιο μοτίβο, είναι ο γνωστός μύθος για τους πρωτόπλαστους. Καθώς οι περισσότεροι από εμάς μεγαλώσαμε σε χριστιανικό περιβάλλον, ο μύθος αυτός είναι λίγο πολύ γνωστός. Είναι η ιστορία του πώς ο Αδάμ και η Εύα εκδιώχθηκαν απ’ τον παράδεισο. Πέραν από την ύπαρξή του στη χριστιανική Γένεση, ο μύθος αυτός εμφανίζεται πρώτα στην εβραϊκή μυθολογία, αλλά και μεταγενέστερα στην ισλαμική. Γενικότερα, παρόμοιες εκδοχές του μύθου υπάρχουν σε διάφορους λαούς της ανατολικής Μεσογείου, πράγμα λογικό, δεδομένων των σχέσεων που είχαν μεταξύ τους.
Όταν ο Θεός έφτιαξε τον Αδάμ και την Εύα, τους έδωσε τον κήπο της Εδέμ να κατοικούν, σε απόλυτη αρμονία και ειρήνη με τη φύση. Στον κήπο αυτό υπήρχαν δύο δέντρα, αυτό της «ζωής» και αυτό της «γνώσης του καλού και του κακού». Ο Θεός δεν έδωσε κανέναν άλλο περιορισμό στους πρωτόπλαστους, παρά μόνο να μη φάνε από τον καρπό του δέντρου της γνώσης, γιατί έτσι θα πεθάνουν.
Ο καρπός παρουσιάστηκε στη δυτική χριστιανική τέχνη ως το μήλο. Ο Διάβολος, θέλοντας να εκδικηθεί το Θεό, καθώς είχε ηττηθεί, αποφάσισε να μολύνει την πιο τέλεια δημιουργία του, τον κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση άνθρωπο. Παρουσιάστηκε στην Εύα ως φίδι, λέγοντας ότι ο Θεός τους απαγόρευσε τον καρπό γιατί, αν τον έτρωγαν, θα αποκτούσαν τη γνώση του καλού και του κακού και θα γίνονται και οι ίδιοι θεοί.
Παρά τις αντιρρήσεις της Εύας, το φίδι τελικά την πείθει, και αυτή, αφού το γευτεί, δίνει και στον Αδάμ. Ο Θεός, όταν ανακαλύπτει την παραβίαση των εντολών του, τους εξορίζει από τον κήπο της Εδέμ και βάζει έναν άγγελο να φρουρεί το δεύτερο δέντρο, της «ζωής». Καταδικάζει τον Αδάμ στο να επιβιώνει με τον ιδρώτα και τον κόπο του και την Εύα να πονάει στη γέννα και να υπόκειται πάντα στον άντρα της.
Το κοινό αυτών των δύο μύθων είναι η τιμωρία, ο επιπλέον φόβος που διαφυλάσσει το γεγονός ότι η γνώση είναι ιδιοκτησία της κυριαρχίας. Είναι γεγονός ότι οι μύθοι αναγνωρίζουν την αξία της γνώσης για τους από κάτω στην ιεραρχία του κόσμου. Για τον Αδάμ και την Εύα, η γνώση του καλού και του κακού θα τους άνοιγε με τα μάτια και θα τους έκανε κι αυτούς σα το Θεό. Η φωτιά που κλέβει ο Προμηθέας είναι απαραίτητη για την επιβίωση του ανθρώπινου γένους.
Αν δούμε μια αντιστοιχία με την πραγματικότητα, η άρχουσα τάξη και τα ιερατεία που κατοχυρώνουν την ιδιοκτησία τους πάνω στη γνώση γνωρίζουν ότι αφενός μπορεί να κινδυνεύουν με τη διάχυσή τους, αφετέρου ορίζουν ότι η επιβίωση των από κάτω εξαρτάται απ’ τους ίδιους.
Υπάρχει βέβαια και μία ποιοτική διαφορά στο είδος της γνώσης που αναφέρεται στον κάθε μύθο. Στο μύθο του Προμηθέα, η φωτιά σχετίζεται μάλλον περισσότερο με την τεχνική γνώση, με τη μεταλλουργία και τα εργαλεία, με την επεξεργασία της τροφής, όπως και στον αντίστοιχο ινδιάνικο μύθο, όπου το κογιότ κλέβει τη φωτιά από τις θεότητες του βουνού για να ζεσταθούν οι άνθρωποι.
Η τεχνική γνώση, ειδικά στις κοινωνίες που αναφέρονται αυτοί οι μύθοι, ήταν πραγματικά κρίσιμη για την επιβίωση, κάτι που μας είναι ίσως δύσκολο να αντιληφθούμε συσχετίζοντάς το με το σήμερα. Από την άλλη, στο μύθο των πρωτόπλαστων, η γνώση που κλέβεται έχει έναν άλλο προσδιορισμό. Είναι η «γνώση του καλού και του κακού», δηλαδή η ίδια η έννοια και τα περιεχόμενα της ηθικής. Για αυτό ίσως και το φίδι, συνδεδεμένο στενά με την αμαρτία και την ενοχή αλλά και με την καταστροφή της ευτυχούς συνθήκης της άγνοιας, να είναι τόσο απαξιωμένο σε αντίθεση με τον προμηθέα, ο οποίος παρουσιάζεται πάντα σαν ευεργέτης των ανθρώπων.
Η γνώση ως πεδίο ανταγωνισμού
Μπορεί η αρχαία μυθολογία να φαντάζει πλέον μακρινή, για να βρούμε διαφορές και ομοιότητες με το σήμερα, όμως η χριστιανική ηθική της γνώσης και κυρίως τα “επιτρέπεται” και τα “απαγορεύεται” που περικλύει μπορούμε να τα εντοπίσουμε εύκολα στην εποχή μας, σαν απευθείας απογόνους τους.
Η αστική τάξη πολέμησε τη νομιμοποιητική λειτουργία της θεολογικής γνώσης και προσπάθησε να οικειοποιηθεί και να αναπτύξει την γνώση εκείνη που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει για τη δική της πλέον νομιμοποίηση. Η μετατόπιση του κέντρου της προσοχής από τον θεό στον άνθρωπο και ο εξορθολογισμός σε όλα τα επίπεδα αποτυπώνονται ξεκάθαρα τόσο στα περιεχόμενα της γνώσης που διατηρήθηκαν ή μετασχηματίστηκαν, όσο και σε εκείνα που περιθωριοποιήθηκαν ή εξαφανίσθηκαν (όπως π.χ. η μαγεία). Και το σημαντικότερο, η καινούργια ιδεολογία που εγκαθιδρύθηκε, όρισε καινούργιες κατευθύνσεις πάνω στις οποίες άνθισαν νέα περιεχόμενα γνώσης. Η επιστήμη αναγορεύτηκε ως η καινούργια αλήθεια, καταποντίζοντας τον θεολογικό προκάτοχό της μαζί με όλα τα στηρίγματα που πρόσφερε στους κυρίαρχους της φεουδαρχικής περιόδου.
Με αυτόν τον τρόπο η αστική τάξη ξανα-συγκρότησε την ιεραρχία της γνώσης. Όχι μόνο διατήρησε τον διαχωρισμένο από τις κοινωνικές σχέσεις χαρακτήρα της, αλλά τον διεύρυνε ακόμη περισσότερο, συμπεριλαμβάνοντας σε αυτήν τη διαδικασία ολοένα και μεγαλύτερα κομμάτια του πληθυσμού. Αν η γνώση των κληρικών της προηγούμενης περιόδου ήταν αυστηρά διαχωρισμένη από την κοινωνία, κλεισμένη και προστατευμένη μέσα στα τείχη των μοναστηριών, η γνώση (και η μετάδοσή της) για τα μέλη της αστικής τάξης κατ’ αρχήν, παρέμενε επίσης κλεισμένη μέσα στους τοίχους των σχολείων και των πρώτων ακαδημιών. Ακόμα και με τη μαζικοποίηση της εκπαίδευσης, η γνώση ποτέ δεν κατάφερε να ορισθεί έξω από διαχωρισμένους χώρους και χρόνους.
Η αντίληψη της διαχωρισμένης γνώσης διατηρήθηκε, για να προστατεύσει η νέα κυρίαρχη τάξη τον έλεγχό της, όπως και η προηγούμενες, απέναντι στους πληβείους και ειδικά απέναντι στον ολοένα και μεγαλύτερο (αριθμητικά και πολιτικά) εχθρό της, την εργατική τάξη. Αλλά δεν ήταν το μόνο πράγμα το οποίο διατηρήθηκε όσον αφορά τη γνώση. Η αστική τάξη σε μεγάλο βαθμό, πήρε τα θεολογικά νομιμοποιητικά μοτίβα, όπως τα είδαμε πριν μέσα από τους μύθους, τα προσγείωσε και τα χρησιμοποίησε για λογαριασμό της.
Οι δοκιμασίες για την απόκτηση της γνώσης μπορεί να μην παρουσιάζονται με τόσο βάναυσο και επικό τρόπο, όπως στο παράδειγμα του Όντιν, αλλά η καρτερική, βήμα-βήμα, χρόνο με το χρόνο, επίπονη και προοδευτική μύηση στον κόσμο της γνώσης είναι απευθείας απόγονος της μοναστηριακής αντίληψης απόκτησης της γνώσης του θεού. Και μπορεί οι σύγχρονοι κάτοχοι της γνώσης, να νομιμοποιούνται κοινωνικά για το δικαίωμά τους σε αυτήν την ιδιοκτησία με πιο εγκόσμιες και προσιτές διαδικασίες, αλλά οι συνεχείς εξετάσεις παραμένουν μαρτύρια για τους νεαρούς (και όχι μόνο) εξεταζόμενους, και στην πραγματικότητα δεν διαφέρουν και πολύ από τα ιερατεία των προηγούμενων αιώνων, τουλάχιστον στις “ανώτερες” βαθμίδες μάθησης.
Η πνευματική ιδιοκτησία, επίσης, ένα κατασκεύασμα που εδραιώθηκε για να ικανοποιεί τις ανάγκες της καπιταλιστικής διαχείρισης της γνώσης, μπορεί να πει κανείς ότι αποτελεί το αντίστοιχο του θεϊκού προστατευτισμού όσον αφορά τις αποκλειστικότητες των ειδικών πάνω στην γνώση. Μπορεί εδώ η νομιμοποιητική αφήγηση να μην συμπεριλαμβάνει σαρκοβόρους αετούς ή έκπτωση από τον παράδεισο, όμως τα δικαστήρια είναι εκεί για να μοιράσουν απλόχερα την τιμωρία σε όποιον την αμφισβητεί.
Αν και η αστική τάξη εγκαθίδρυσε μια δημοκρατικότητα και αποκατέστησε ένα μέρος της ούτως η άλλως κοινωνικής φύσης της γνώσης, παρόλα αυτά κράτησε για τον εαυτό της την κυριαρχία πάνω στον έλεγχό της, μέσω μιας αντίστοιχης κάστας ανθρώπων, των επιστημόνων, οι οποίοι θα διατηρούν για λογαριασμό της την αποκλειστικότητα.
Εδώ δε συγκροτείται μια τάξη της άγνοιας όπως παρουσιάζεται μέσα από την χριστιανική μυθολογία (“μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι”), αλλά αντίθετα παρουσιάζεται μια κατάσταση όπου ο καθένας φέρει την ατομική του ευθύνη για τα φίλτρα πάνω στην πρόσβαση της γνώσης που κατάφερε (ή δεν κατάφερε) να προσπεράσει. Και ακόμα κι αν διευρύνθηκε η βάση της πυραμίδας των κατόχων της γνώσης και πολλαπλασιάστηκαν τα σκαλοπάτια της, η μονομέρεια και η εξειδίκευση που επιφυλάσσεται για το μεγαλύτερο μέρους του όγκου της, αποκρούει τις όποιες δυνατότητες “συνολικής γνώσης” του κόσμου, κάτι που παραμένει προνόμιο των λίγων.
Οι ειδικοί κάθε είδους εξακολουθούν να αποφασίζουν για λογαριασμό όλων και αυτή τους η δικαιοδοσία δεν αμφισβητείται από πουθενά. Ένα ζήτημα λοιπόν που ήταν πάντα επίκαιρο και παραμένει ως τέτοιο μέχρι και σήμερα, είναι ακριβώς αυτή η κριτική απέναντι στις δικαιοδοσίες και στους ρόλους των ειδικών των αφεντικών. Η κριτική και η έμπρακτη πραγμάτωσή της που θα είναι σε θέση να σταθεί ανταγωνιστικά απέναντί τους, που θα είναι ικανή να ξανά θέσει ζητήματα εξουσίας μέσα στο πεδίο της γνώσης.
