Οι χάρτες λένε πολλά περισσότερα από το πώς να πάμε από το σημείο Α στο Β ή που βρίσκεται το σημείο Γ σε σχέση με το Δ.
Οι χάρτες αποτελούν πολύ δυνατά εργαλεία. Είναι στιγμιότυπα της ιστορίας και αποκαλύπτουν τους φόβους και τις προκαταλήψεις της εποχής τους, σύμφωνα με τον ιστορικό Jerry Brotton.
Αυτό που είναι αξιοσημείωτο με τους χάρτες είναι το γεγονός ότι δεν μπορούν να είναι ποτέ 100% αντικειμενικές και ακριβείς εικόνες του κόσμου μας.
Για έναν χαρτογράφο, η χαρτογράφηση της υδρογείου σφαίρας σε ένα επίπεδο κομμάτι χαρτί δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση και πάντα υπάρχει παραμόρφωση, παραποίηση και προσωπική επιλογή. Με απλά λόγια, ο χαρτογράφος δεν μπορεί να τετραγωνίσει τον κύκλο.
Για τους περισσότερους ανθρώπους, όμως, που χρησιμοποιούν τους χάρτες στην καθημερινή τους ζωή -μέσω δορυφορικής πλοήγησης, στα κινητά τους, σε online εφαρμογές χαρτών, ακόμα και με τον παλιό πατροπαράδοτο τρόπο- η ιδέα ότι οι χάρτες είναι τμηματικές, επιλεκτικές εικόνες του κόσμου, τους προκαλεί σύγχυση.
Σχεδόν ασυναίσθητα, περιμένουμε από τους χάρτες να μας βοηθήσουν να μετακινηθούμε στον κόσμο, είτε θέλουμε να πάμε στο Τόκιο, είτε θέλουμε απλά να βρούμε τον δρόμο για το πλησιέστερο ιταλικό εστιατόριο. Μας δίνουν την αίσθηση της ασφάλειας, πως μπορούμε να κάποιον τρόπο να «κουμαντάρουμε» και να περιηγηθούμε στον μεγάλο και αχανή μας κόσμο.
Σε ολόκληρη την ιστορία, όμως, οι χάρτες φτιάχνονταν με τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργούν στον άνθρωπο αυτή τη βασική αίσθηση της ασφάλειας, πριν να ξεκινήσει να πάει από το σημείο Α στο σημείο Β. Κάθε κοινωνία έχει τον παγκόσμιο χάρτη που της αξίζει, τον χάρτη εκείνο που καταφέρνει να συνοψίζει και να προσδιορίζει τις ελπίδες, τους φόβους, τις προκαταλήψεις και τα πιστεύω μιας συγκεκριμένης κοινωνίας.
Με το πέρασμα των χρόνων, διάφοροι πολιτισμοί δημιούργησαν ριζικά διαφορετικές εικόνες του κόσμου. Καμία από αυτές τις εικόνες δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «σωστή» ή «λάθος». Όλες αντανακλούν τις ανησυχίες των πολιτισμών.
Ο χάρτης Yujitu της Κίνας φτιάχτηκε το 1136. Χαράχτηκε πάνω σε πέτρινη πλάκα και τοποθετήθηκε στην αυλή ενός σχολείου για να μάθει στους γραφειοκράτες τη γεωγραφία και την ιστορία της Κίνας. Στα σύγχρονα μάτια μας, αυτό φαντάζει εξαιρετικά σύγχρονο και ακριβές -το περίγραμμα της Κίνας είναι αρκετά ξεκάθαρο και φαίνεται να δείχνει το γεωγραφικό μήκος, το γεωγραφικό πλάτος και την κλίμακα.
Πολύ σύντομα όμως, ανακαλύπτει κάποιος πως ο χάρτης έχει ορισμένα βασικά λάθη. Η πορεία του Κίτρινου Ποταμού ήταν λάθος, ενώ ο ποταμός Heishui δεν απεικονίζεται καν. Ο εν λόγω ποταμός, όμως, αναφερόταν στο βίβλιο Yugong. Πρόκειται για το βιβλίο με την ιστορία του μυθικού Κινέζου άρχοντα Yu, που έσωσε την Κίνα από τις πλημμύρες τον 21ο αι. π.Χ. Η ονομασία του χάρτη, Yujitu, μεταφράζεται ως «Χάρτης των αποτυπωμάτων του Yu». Με άλλα λόγια, πρόκειται για έναν χάρτη που φτιάχτηκε για να ταιριάζει με το μυθικό κείμενο, παρόλο που ο δημιουργός του γνώριζε πως το Yugong ήταν ανακριβές. Ο γεωγραφικός ρεαλισμός έδωσε τη θέση του σε μία μυθική ιστορία για τη σύσταση της Κίνας, η οποία ήταν πιο σημαντική για τους διανοούμενους και τους δασκάλους που χρησιμοποιούσαν τον χάρτη, απ’ ότι η ακριβής πορεία ενός συγκεκριμένου ποταμού.
Ο Νότος από πάνω
Δυτικά της Κίνας, σχεδόν την ίδια περίοδο, χριστιανοί και μουσουλμάνοι διανοούμενοι δημιουργούσαν πολύ διαφορετικούς χάρτες του κόσμου. Οι χάρτες αυτοί συμφωνούσαν με τα ιδιαίτερα θρησκευτικά τους πιστεύω και δεν επεδίωκαν τη χαρτογραφική ακρίβεια.
Ο μουσουλμάνος χαρτογράφος Muhammad al-Idrisi έφτιαχνε το δικό του παγκόσμιο χάρτη στη Σικελία. Το αποτέλεσμα ήταν ένας χάρτης που έδειχνε τον κόσμο με το Νότο στην πάνω μεριά, γιατί για τον Idrisi η Μέκκα και η Αραβική Χερσόνησος ήταν το συμβολικό κέντρο του κόσμου. Γύρω-γύρω, στο περιθώριο του χάρτη, υπάρχει μία επιγραφή από το Κοράνι, που αναφέρει πως πρόκειται για έναν κόσμο φτιαγμένο κατ’ εικόνα του Αλλάχ.
Ακριβώς έναν αιώνα μετά, χριστιανικοί παγκόσμιοι χάρτες, όπως ο Mappamundi (ο χάρτης του κόσμου) του Hereford, περιέστρεψαν τον κόσμο 90ο, τοποθετώντας προς τα πάνω την Ανατολή. Στο χάρτη του Hereford, η ιερή πόλη της Ιερουσαλήμ βρίσκεται στην καρδιά του χάρτη, με τον Κήπο της Εδέμ στην Ασία να βρίσκεται στην πάνω πλευρά και τον Χριστό να κοιτάζει προς τα κάτω από το περιθώριο του χάρτη.
Και οι δύο αυτοί χάρτες έλεγαν στους πιστούς να σκεφτούν τη ζωή πέρα από την εγκόσμια. Τα αποτελέσματα ήταν τελείως διαφορετικά, αλλά το καθένα είχε τη δική του σημασία, βάσει των συγκεκριμένων πιστεύω των δύο θρησκειών.
Στη Δύση, οι χάρτες συνέχισαν να αντανακλούν τις ιδιαίτερες ανησυχίες των πολιτισμών, ακόμα και όταν ισχυρίζονταν πως ήταν φτιαγμένοι με επιστημονική ακρίβεια. Η περιβόητη Μερκατορική Προβολή του 1569 παραμορφώνει τον κόσμο στον βόρειο και νότιο πόλο ώστε να διασφαλιστεί η ακρίβεια της πλοήγησης όταν ταξιδεύει κάποιος από τα ανατολικά προς τα δυτικά.
Αυτό ήταν το πιο σημαντικό πρόβλημα για τους εμπόρους και τους αξιωματούχους, μετά τη δημιουργία των θαλάσσιων οδών προς την Ινδία και το νέο κόσμο της Αμερικής στα τέλη του 15ου αιώνα.
Ακόμα και σήμερα, το Google Earth παραμορφώνει την πρώτη εικόνα της Γης που εμφανίζεται στην οθόνη μόλις συνδέεται ο χρήστης. Πως είναι δυνατόν να δείξεις μία τρισδιάστατη σφαίρα σε μία δισδιάστατη οθόνη εάν δεν επιλέξεις μία προβολή που να μιμείται τον τρόπο που φανταζόμαστε ότι δείχνει η Γη από το διάστημα;
Όλα αυτά ίσως να προκαλούν σύγχυση, αλλά θα πρέπει να το δούμε ως μία ευκαιρία. Καθώς οι online χάρτες εισβάλλουν ολοένα και περισσότερο στην καθημερινή μας ζωή, χρειάζεται να είμαστε λίγο πιο σκεπτικοί σχετικά με το πώς χρησιμοποιούνται αυτοί οι χάρτες για να διαμορφώσουν τη συμπεριφορά μας.
Στο παρελθόν, είχαν ως σκοπό να μας κάνουν να αποδεχτούμε μία συγκεκριμένη θρησκεία ή να ασπαστούμε μία συγκεκριμένη πολιτική ιδεολογία. Σήμερα, θα λέγαμε πως μάλλον μας ενθαρρύνουν να στραφούμε προς τον καταναλωτισμό, καθώς ζουμάρουμε εικονικά σε όλο τον κόσμο. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει πως έχουν λιγότερη δύναμη ή είναι λιγότερο επιλεκτικοί συγκριτικά με το παρελθόν.
