Στο Νομό Θεσσαλονίκης, και πιο συγκεκριμένα στη γεωγραφική περιοχή πέριξ του Λαγκαδά και 650 μέτρα ψηλά στο βουνό Βερτίσκος, βρίσκεται το χωριό Όσσα. Δείγματα της Μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής, τα παλιά σπίτια του χωριού καταρρέουν το ένα μετά το άλλο, παίρνοντας μαζί τους στη λησμονιά την ομορφιά τους.
Η ιστορία του χωριού
Ξεκινάει από την Εποχή του Σιδήρου (1050-650 π.Χ.). Οι μέχρι στιγμής ανασκαφές έχουν φέρει στο φως σημαντικότατα ευρήματα που μαρτυρούν τη συνεχή κατοίκηση της περιοχής, όπως κτίσματα, νομίσματα της εποχής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, διακοσμημένα αγγεία, μεγάλα αγγεία όπως αμφορείς, υδρίες κ.ά., βρέθηκαν επίσης σπόροι από σταφύλι και σύκο, σιτάρι, κεχρί και φακή. Οι κάτοικοι του αρχαίου αυτού οικισμού είχαν την ίδια γλώσσα, την ελληνική, την ίδια λατρεία και τις ίδιες ασχολίες με όλους τους κατοίκους της αρχαίας Ελλάδος. Η αρχαία Όσσα βρισκόταν στα σύνορα της αρχαίας Μυγδονίας και Βισαλτίας (αναφορά στο όνομά της βρίσκουμε σε κείμενα του Θουκιδίδη, του Αριστοτέλη και του Πτολεμαίου), και πολύ κοντά της βρίσκεται το σημερινό χωριό.
Το όνομα του χωριού
Μέχρι τον 17ο αιώνα ο οικισμός έφερε το όνομα Όσσα. Τους επόμενους αιώνες, αναφέρεται ως Βυσσώκα ή Βισόκα, που προέρχεται από το σλάβικο Visoko (=θέα από ψηλά) ή ονομάζεται Βυρσώκα από τη λέξη “βύρσα” που σημαίνει “κατεργασμένο δέρμα”. Το 1912 η Βυσσώκα απελευθερώνεται από τους Τούρκους, ενσωματώνεται στην υπόλοιπη Ελλάδα και μετονομάζεται σε Όσσα.
Η ανάπτυξη της Βυσσώκας επί Τουρκοκρατίας
Την περίοδο αυτή, οι κάτοικοι του οικισμού ασχολούνται με την κτηνοτροφία οι άνδρες, με τη υφαντουργία οι γυναίκες. Η απασχόληση όμως που δημιουργεί την οικονομική ευρωστία του χωριού είναι η βυρσοδεψία και η υποδηματοποιία. Οι βυρσοδέψες (τουρκιστί = ταμπάκηδες) είχαν τα εργαστήρια τους κατά μήκος των ρεμάτων Χωριανό Ρέμα και Μπούλτζα και με τα κατεργασμένα δέρματα έφτιαχναν σαμάρια και άλλα είδη προσωπικής χρήσης. Το μεγαλύτερο όμως μέρος της παραγωγής τους κατευθυνόταν στους ονομαστούς τσαγκάρηδες της Όσσας και τα περίφημα παπούτσια της βυσσώκας που ομολογουμένως είναι γνωστά σε πολλά μέρη εντός και εκτός Ελλάδος. Η βυρσοδεψία συνεχίζει να ασκείται στην Όσσα και μετά την απελευθέρωση της μέχρι το 1950. Από εκεί και πέρα αρχίζει η φθίνουσα πορεία του χωριού.
Η εκπαίδευση στη Βυσσώκα επί Τουρκοκρατίας
Από το 1850, στην Όσσα υπήρχαν δύο σχολεία, ένα αρρεναγωγείο και ένα παρθεναγωγείο, με δύο δασκάλους και δύο δασκάλες αντίστοιχα και συνολικά 200 μαθητές. Αλλά και μετά την απελευθέρωση και μέχρι το 1950, περίπου 400 παιδιά παρακολουθούν το σχολείο.
Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική του οικισμού
Το παραδοσιακό σπίτι της Όσσας είναι συνήθως διώροφο, σε σχήμα Π (πί) με χαγιάτι (εσωτερικό μπαλκόνι) πάνω και κάτω. Είναι κατασκευασμένη με πέτρα και ξύλο, αλλά συχνά χρησιμοποιούνται και πλίνθοι. Οι τοίχοι, ανά μέτρο, περιβάλλονται και στην εσωτερική και στην εξωτερική πλευρά με ξύλινα ζωνάρια. Η στέγη είναι πάντα τετράρριχτη, κατασκευασμένη με ξύλινα δοκάρια (αγκριντιές), με καλαμωτή και με λάσπη αναμειγμένη με χόρτα (ως μονωτικό υλικό). Καλύπτεται από κεραμίδια βυζαντινού τύπου. Τα σπίτια “βλέπουν” προς το νότο, ώστε να αντιμετωπίζουν καλύτερα τις καιρικές συνθήκες της κάθε εποχής (δροσιά το καλοκαίρι, λιγότερο κρύο το χειμώνα). Ψηλός μαντρότοιχος περιβάλλει το σπίτι και η είσοδος γίνεται από μεγάλη δίφυλλη, ξύλινη πόρτα. Στον αύλειο χώρο υπάρχουν «βοηθητικά» κτίσματα, όπως το αχούρι για τη φύλαξη των ζώων και το μαγειριό (υπαίθριος φούρνος σκεπασμένος με δίρριχτη στέγη).
Η Όσσα σήμερα
Το χωριό είναι κτισμένο στις πλαγιές του βουνού Βερτίσκος, μέσα σε βελανιδιές, καστανιές, κερασιές, μηλιές, στα βατόμουρα και τα κράνα. Στα δυτικά του χωριού αναπτύσσεται ένας νεότερος οικισμός, κτισμένος με τα σημερινά οικοδομικά πρότυπα. Στον παλαιό οικισμό, τα κτισμένα από Ηπειρώτες μαστόρους παραδοσιακά του σπίτια, τα περισσότερα σε κακή κατάσταση, παραπέμπουν στην αρχοντιά και την ομορφιά αυτού που κάποτε ήταν.
Η Όσσα είναι η έδρα του Δήμου Βερτίσκου και απέχει 40 χλμ. από τη Θεσσαλονίκη. Η τελευταία απογραφή (2001) έδειξε 996 μόνιμους κατοίκους. Οι υπηρεσίες τού Δήμου στεγάζονται στο παλιό διώροφο Σχολείο της Όσσας, το οποίο κτίσθηκε το 1926 και έχει κηρυχθεί διατηρητέο.
Οι Εκκλησίες
Ιερός Ναός των Παμμεγίστων Ταξιαρχών
Είναι ξυλόστεγη βασιλική εκκλησία, η οποία ανακαινίσθηκε το 1804 και αποτελεί μνημείο τής μεταβυζαντινής τέχνης. Περιέχει ένα περίτεχνο ξυλόγλυπτο τέμπλο, καθώς και άμβωνα και προσκυνητάρια, όπως και έναν σημαντικό αριθμό εικόνων μεταβυζαντινής τέχνης. Εορτάζει στις 8 Νοεμβρίου και γίνεται μεγάλο πανηγύρι.
Ιερός Ναός της Μεγαλομάρτυρος Αγίας Κυράννας
Είναι η πολιούχος Αγία. Καταγόταν απ΄την Όσσα και το 1751 πέθανε στη Θεσσαλονίκη, αφού βασανίσθηκε από τους Τούρκους για να αλλαξοπιστήσει. Ο Ναός προς τιμήν της κτίσθηκε το 1868, όπως αναφέρεται σε επιγραφή. Εορτάζει στις 8 Ιανουαρίου, ενώ την προηγούμενη ημέρα γίνεται στο χωριό η περιφορά της εικόνας της Αγίας.
Λαογραφική Συλλογή
Η Λαογραφική Συλλογή της Όσσας δημιουργήθηκε το 1992 από μια όμάδα νέων παιδιών της Όσσας, προκειμένου να διασωθεί κάθε αντικείμενο που έχει σχέση με την ιστορία και την παράδοση του χωριού. Η Συλλογή περιλαμβάνει γεωργικά και κτηνοτροφικά εργαλεία, φωτογραφίες, αντικείμενα και σκεύη καθημερινής χρήσης, εργαλεία τσαγκαρικής και βυρσοδεψίας, καθώς και αντικείμενα χαρακτηριστικά της τοπικής λαϊκής παράδοσης και τέχνης, όπως υφαντά, φορεσιές κ.ά.
Ήθη και Έθιμα
Απόκριες
Στην Όσσα οι Απόκριες γιορτάζονται με ζουρνάδες και νταούλια. Τις ημέρες αυτές αναβιώνει το έθιμο “προστάβανι”, δηλαδή μοιράζονται πορτοκάλια στα σπίτια του χωριού και κάνουν “σχωρεμένα”. Επίσης, γίνεται το άναμμα της “σέρνιτσας”, που δεν είναι άλλη από τη μεγάλη φωτιά που ανάβεται με πουρνάρια στο κέντρο του χωριού, όλοι οι κάτοικοι, ή όσοι μπορούν, πηδούν πάνω από τη φωτιά και στη συνέχεια στήνεται μεγάλος χορός.
Πολιτιστικοί Σύλλογοι
Σύλλογος Οσσαίων “Η Αγία Κυράννα”
Ιδρύθηκε το 1965 και αριθμεί 300 μέλη. Σκοποί του είναι η καλλιέργεια πνεύματος αλληλεγγύης και η σύσφιξη σχέσεων μεταξύ των μελών, αλλά και όλων των Οσσαίων. Η συμβολή στην πνευματική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη της Όσσας, η αναζήτηση και διάσωση του πλούτου της λαϊκής τοπικής παράδοσης. Για την επίτευξη των στόχων του, ο Σύλλογος λειτουργεί βιβλιοθήκη στην Όσσα, καθώς και εντευκτήριο τόσο στην Όσσα όσο και στη Θεσσαλονίκη, εκδίδει την εφημερίδα “ΟΣΣΑ: Χθες-Σήμερα-Αύριο” (διανέμεται δωρεάν), διατηρεί χορευτικό τμήμα για ενήλικες και μικρούς, οι οποίοι με τις θαυμάσιες τοπικές ενδυμασίες παρουσιάζουν τους χορούς του τόπου. Διατηρεί επίσης τράπεζα αίματος, ετοιμάζει την παραγωγή CD-ROM με τον τίτλο “Όσσα, ένα ταξίδι από την προϊστορία στον 21ον αιώνα”. Αλλά πάνω από όλα, ο Σύλλογος μάχεται κυριολεκτικά για τη διάσωση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Όσσας. Μάχεται για να διασωθεί ό,τι παραδοσιακό κτίσμα έχει απομείνει.
Ίδρυμα Δανιηλίδη
Ιδρύθηκε το 1990 και διαχειρίζεται το κληροδότημα που άφησε ο Οσσαίος γιατρός Κώστας Δανιηλίδης. Κάθε χρόνο βραβεύονται με υποτροφία αριστούχοι μαθητές, των οποίων ο ένας τουλάχιστον γονιός είναι Οσσαίος.
Πολιτιστικός Ιούνιος
Κάθε Ιούνιο που μαζεύονται τα κεράσια, ο Σύλλογος Οσσαίων “Η Αγία Κυράννα” οργανώνει ένα σύνολο πολιτιστικών εκδηλώσεων με θέατρο, μουσική, βιβλίο, παραδοσιακή μουσική και χορό. Συγχρόνως οργανώνονται “Οι δρόμοι του κρασιού” από την Ένωση Οινοπαραγωγών του Αμπελώνα της Μακεδονίας , το Δήμο Βερτίσκου, το Σύλλογο “Η Αγία Κυράννα” και το “Αμπελόπαρκο”. Οι “Δρόμοι του Κρασιού” οδηγούν όσους τους ακολουθούν στο “Αμπελόπαρκο “, όπου γνωρίζονται με τη διαδικασία παραγωγής του κρασιού, επισκέπτονται το Μουσείο Κρασιού, που λειτουργεί μέσα στο κτήμα και γεύονται ντόπιους μεζέδες, που συνοδεύονται από κρασί και τσίπουρο.
Τοπικές γεύσεις
- Κοκόλικα: μικρά στρογγυλά κεφτεδάκια
- Γκόλιου πίτα: κολοκυθόπιτα
- Λαγκίδες: λουκουμάδες.
Προϊόντα
Οι κερασιές ανθίζουν κάθε χρόνο στην Όσσα και βάφουν ροζ όλο το τοπίο. Τα κεράσια μαζεύονται τον Ιούνιο και μαζί με το τοπικό βιολογικό κρασί αποτελούν τα κυρίαρχα δύο προϊόντα του χωριού. Το 1974 με ιδιωτική πρωτοβουλία, δημιουργείται αμπελώνας πρότυπης οικολογικής καλλιέργειας και ονομάζεται “Αμπελόπαρκο “. Η έκτασή του φτάνει τα 190 στρέμματα. Οι καλλιεργούμενες ποικιλίες δίνουν λευκά, ροζέ και ερυθρά κρασιά, καθώς και ρετσίνα, τσίπουρο και ούζο.
Η κληρονομιά που χάνεται
Περιδιαβαίνοντας τα σοκάκια στην καρδιά της Όσσας, συναντάει κανείς έναν σημαντικό ακόμα αριθμό παραδοσιακών σπιτιών. Σπιτιών που σιγά-σιγά καταρρέουν και που όταν εκλείψουν θα απογυμνώσουν τον οικισμό από τη γοητεία και την ομορφιά που πάντα δίνουν η πέτρα, το ξύλο και το χώμα.
Απομεινάρια της προβιομηχανικής εποχής, όπως ο ανεμόμυλος στη γειτονιά Κούλα και ο αλευρόμυλος του Παππά με τον μηχανολογικό του εξοπλισμό μπορούν ακόμα να σωθούν. Το σύνολο των σπιτιών με ό,τι ακόμη σώζεται από τους μύλους, μαζί με το καφενείο “Μαλκότση”, τις εκκλησίες και το Παλιό Σχολείο (Δημαρχείο) αποτελούν ένα οικιστικό σύνολο, στο οποίο έχει αποτυπωθεί η ιστορική διαδρομή αυτού του χώρου και θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα Ανοιχτό Μουσείο.
Ο Σύλλογος Οσσαίων “Η Αγία Κυράννα” με συνεχείς και ακούραστες προσπάθειες και προς πάσαν κατεύθυνση (Υπουργείο Πολιτισμού, ΥΠΕΧΩΔΕ, Υπουργείο Βορείου Ελλάδος και Ιδιωτικούς Πολιτιστικούς Φορείς) επιδιώκει την με όποιον τρόπο διάσωση αυτού του σπάνιου αρχιτεκτονικού συνόλου. Η διάσωσή του και η ένταξή του μέσα στις δραστηριότητες του οικισμού θα κάνει την Όσσα κέντρο αρχιτεκτονικής μελέτης, αλλά και πόλο έλξης επισκεπτών που θα επιθυμούν να θαυμάσουν κάτι τόσο ξεχωριστό. Όλα αυτά μαζί θα αποτελέσουν αφετηρία ανάπτυξης και οικονομικής τόνωσης της περιοχής. Αυτό δεν είναι το νόημα του Αγροτουρισμού;