Ο Σαμανισμός θεωρείται η μητέρα όλων των θρησκειών και η εφαρμογή του παρατηρείται ήδη από τα παλαιολιθικά χρόνια. Πρόκειται για την πιο αρχαία και πρωτόγονη μορφή λατρευτικού και θρησκευτικού κινήματος, και έχει ως σκοπό την έκσταση.
Η πρακτική αυτή, δε, έχει εξαπλωθεί ευρέως, όπως υποστηρίζουν πολλοί μελετητές, μιας και θεωρώ πως αν την αναλύσουμε ως προς την τεχνική της, την πολυπλοκότητα, το αποτέλεσμα αλλά και την περίοδο εμφάνισης θα δούμε πως αν και έχει διάσπαρτα και όμοια στοιχεία σε Αμερική, Σιβηρία, Ινδονησία και Ωκεανία, στην ουσία είναι η πρακτική του δρόμου προς την έκσταση και ο άνθρωπος από τα αρχαία χρόνια είχε ανακαλύψει τον τρόπο για την ανάδυση της συνείδησης πέραν των ορίων της ατομικότητας (Πλωτίνος) και την ένωσή της με το Όλον ως μέρος Του.
Η τεχνική αποτελούσε κομμάτι αν όχι απώτερο σκοπό αυτού που αποκαλούμε “σαμανιστική πρακτική“, και είχε παγκόσμια αναγνώριση ως το επόμενο λογικό μονοπάτι ανθρώπινης περιέργειας και ανακάλυψης απαντήσεων στο αιώνιο ερώτημα του ανθρώπου. Αν και υποστηρίζω πως η ονομασία των σαμάνων θα έπρεπε να είναι κάτι που θα όριζε το έργο τους και όχι μια ονομασία που αρμόζει μόνο στους ιερείς της Σιβηρίας/Ωκεανίας, οπότε και θα πρότεινα τον ορισμό «εκστατικοί πρακτικοί»
Η τεχνική της έκστασης εμφανιζόταν και εμφανίζεται ακόμη και σήμερα σε πολλές θρησκείες ανά τον κόσμο. Από την Αραβική φιλοσοφία, τους Τούρκους δερβίσηδες, τις αρχαιοελληνικές πρακτικές της Διονυσιακής έκστασης, μέχρι τη Χριστιανική γλωσσολαλιά. Όλες οι θρησκείες έδειχναν και δείχνουν μεγάλο ενδιαφέρον στην “ιερή έκσταση” και κάθε μια βασιζόμενη στο δικό της μανιφέστο ακολουθεί διαφορετικό δρόμο προς την επίτευξη της. Είναι ο ενθουσιασμός (εν θεώ ουσία), η γενεσιουργός ουσία που καταλαμβάνει το ανθρώπινο μέσω του θεϊκού και το οδηγεί προς την ένωση με το Όλο.
Για τον δρόμο προς την έκσταση αλλά και για άλλες πρακτικές, χρησιμοποιούνταν διάφορες τεχνικές με διαφορετικές προσεγγίσεις ανά τον κόσμο. Θα δούμε πως τα βοηθήματα είχαν να κάνουν με ψυχεδελικά φυτά (Αμαζονίου), κρουστά (Σιβηρία), ομαδική μουσική (Περού), αλλά η κύρια διεργασία του σαμάνου ήταν το να προσομοιώσει -ως ένας από τους πρώτους ακουστικούς αρχιτέκτονες που εμφανίστηκαν- τοπία στον μυούμενο, όπως ένα ζωντανό δάσος, την έλευση διαφόρων ζώων ή άλλα τοπία που θα βοηθούσαν στην αναβίωση ενός γεγονότος. Στο άρθρο αυτό μας ενδιαφέρει να ασχοληθούμε με τις τεχνικές που έχουν να κάνουν με τον τομέα της μουσικής.
Σαμανική μουσική
Η μουσική στον σαμανισμό είναι μέρος της ιεροτελεστικής παράστασης και είναι αυτή που μπορεί να πλάσει κατάλληλα την ακουστική φύση του χώρου. Να σημειώσουμε πως όλη αυτή η ακουστική διαδικασία δεν έχει χαρακτήρα παράστασης αλλά είναι καθαρά μέρος της όλης ιεροτελεστίας.
Κατά την διαδικασία της ιεροτελεστίας ο σαμάνος χρησιμοποιεί διάφορους τρόπους για να δημιουργήσει το ανάλογο περιβάλλον και αυτό το κάνει είτε με την φωνή, προσομοιώνοντας κραυγές πουλιών και άλλον ζώων ή τραγουδώντας μελωδίες που λέγονται ikaros (ή icaros), είτε με την χρήση κρουστών ή εγχόρδων και άλλων μουσικών οργάνων. Προσπαθεί να δημιουργήσει, δηλαδή, ένα φανταστικό εσωτερικό περιβάλλον που θα βιώνεται ως ένα ιερό χοροχρονικό τοπίο, στο οποίο ο σαμάνος θα μπορεί να ταξιδεύει μεταξύ πραγματικού και φανταστικού. Ακόμη και σε χώρες τόσο φαινομενικά άσχετες με τη σαμανιστική λειτουργία όπως η Κορέα και το Θιβέτ, η χρήση μουσικής σε ιεροτελεστίες είναι διαδεδομένο μέσο χειραγώγησης ιεροτελεστικής εμπειρίας.
Η χρήση των ήχων μπορεί να γίνει εκτός από το κυνήγι της εκστατικής εμπειρίας και για τους παρακάτω λόγους:
Ρύθμιση του ηχοχώρου για την λειτουργία
Μέσω κρουστών η μιας συστάδας από καμπανάκια ο σαμάνος μπορεί να δημιουργήσει ένα μετακινούμενο ηχοτοπίο για να ζωντανέψει στο μυαλό του μύστη συγκεκριμένα συναισθηματικά τοπία, κατάλληλα για να συνεχίσει την εμπειρία του (ιεροτελεστία). Διαφορετικά μουσικά όργανα χρησιμοποιούνται ανά ιεροτελεστία και ανά περιοχή. Για παράδειγμα, στους Μογγόλους γίνεται χρήση του οργάνου khomus αλλά και του jaw harp.
Ήχοι προετοιμασίας
Συγκεκριμένοι ήχοι, όπως καμπάνες, χρησιμοποιούνται για να «καθαριστεί» το μέρος της τελετουργίας πριν να ξεκινήσει η τέλεσή της.
Επίκληση πνευμάτων
Μουσικές και ήχοι που χρησιμοποιούνται για την επίκληση ή τον διωγμό πνευμάτων. Συχνά χρησιμοποιείται η μίμηση ήχων ζώων, όπως διαφόρων πτηνών, γι’ αυτή την κατάσταση. Η σκανδιναβική φυλή των Σάμι, σε τραγούδι τους που ονομάζεται Joik, έχει ως σκοπό την επίκληση ζώου-πνεύματος και κατά την διάρκεια της ο τραγουδιστής συμπεριφέρεται σαν να υπήρχε δίπλα του το πνεύμα.
Ίαση
Είναι αρκετά γνωστή η χρήση μουσικής και τραγουδιού για την ίαση ασθενούς από σαμάνο. Πιστεύεται πως με αυτό τον τρόπο κατευθύνεται θεραπευτική δύναμη από τον σαμάνο προς το σημείο του σώματος που υπάρχει πόνος. Χρήση της μουσικής και του τραγουδιού ως εργαλείο ίασης θα δούμε και στα αρχαία Ασκληπιεία.
Τραγούδι στον Σαμανισμό
Κάθε τραγούδι, ή algysh όπως το αποκαλούν, είναι προσωπικό για κάθε σαμάνο και παραμένει το ίδιο σε όλη του την ζωή. Δεν γίνεται να ακούσεις την ίδια μελωδία από διαφορετικούς σαμάνους, μιας και αυτό είναι προσωπική υπόθεση και αποτελείται από ιστορίες που αφορούν τον ίδιο τον σαμάνο και μελωδίες που ο ίδιος έχει συνθέσει. Τα algysh τραγουδιούνται στην αρχή μιας εμπειρίας και συνοδεύονται από τυμπανοκρουσία. Η χρήση του algysh είναι για να υπενθυμίζει στον τραγουδιστή την ιδιότητά και την δύναμή του. Διαλαλεί τις ιδιότητές του και ανακοινώνει την παρουσία του στα πνεύματα.
Τα τραγούδια icaro, που η εφαρμογή τους γίνεται αυτή τη φορά στην Λατινική Αμερική, χρησιμοποιούνταν για θέματα ίασης. Είναι ιαματικά τραγούδια που τραγουδιόνταν κατά την διάρκεια ιαματικών τελετουργιών, κυρίως από vegetalistas κατά την διάρκεια εμπειρίας ayahuasca.
Τυμπανοκρουσία
Μια σαμανιστική ιεροτελεστία συνήθως ξεκινάει με τον σαμάνο να τοποθετεί το κρουστό του πάνω την φωτιά για να θερμανθεί η μεμβράνη του οργάνου και να επέλθει το ανάλογο τέντωμα, οπότε και ο επιθυμητός ήχος. Υπάρχουν αρκετές θεωρίες που έχουν να κάνουν με την μεγάλη σημασία της τυμπανοκρουσίας στη σαμανιστική τελετή. Μια από αυτές έχει να κάνει με ψυχοακουστική.
Συγκεκριμένη ταχύτητα κρούσης βοηθάει τον σαμάνο να έρθει σε επιθυμητή εγκεφαλική κατάσταση. Συνήθως τα τύμπανα αυτά είναι φορητά, μιας και σε πολλές περιπτώσεις οι χορευτικές κινήσεις είναι αναγκαίες από τον σαμάνο ως υποβοήθημα ώστε να επέλθει η ποθητή κατάσταση έκστασης.
Σε μελέτες που έχουν γίνει για την διαδικασία εισόδου ενός σαμάνου σε κατάσταση έκστασης μέσω μουσικής και τυμπανοκρουσίας, έχει βρεθεί πως η όλη ιεροτελεστία διατηρεί από την αρχή μέχρι το τέλος μια φυσική διαδικασία μιας και δομικά την συναντούμε στην αυτοσχεδιαστική μουσική (jamming). Αν παρατηρήσουμε την ροή του αυτοσχεδιασμού στην μουσική θα δούμε τα εξής στοιχεία:
Προετοιμασία
Όπως και στην ιεροτελεστία, η προετοιμασία είναι αναγκαία για να προετοιμάσει τον μύστη και τον μυούμενο για την τελετουργία. Το να μεταφερθεί ψυχολογικά από μια ψυχολογική κατάσταση σε μια άλλη χρειάζεται προετοιμασία και χρόνο. Αυτό γίνεται με τον πνευματικό καθαρισμό του χώρου και την είσοδο της μουσικής. Παρόμοια κατάσταση παρατηρούμε και στην αυτοσχεδιαστική μουσική. Οι μουσικοί προετοιμάζονται και συνήθως αυτή η κατάσταση δεν περιλαμβάνει συζήτηση με τα άλλα μέλη. Από το κούρδισμα των χορδών ενός έγχορδου, έναν σύντομο διαλογισμό μέσω ηρεμίας και αφοσίωσης στην διαδικασία προετοιμασίας μέχρι και την σωστή σωματική στάση του κάθε μουσικού.
Σταδιακή είσοδος
Η είσοδος προς το άγνωστο γίνεται σταδιακά για να μπορέσει το σώμα και η ψυχή να αντιληφθεί την μετάβαση ως μια οικεία διαδικασία. Σαμανιστικές τεχνικές περιλαμβάνουν ασκήσεις αναπνοής, τυμπανοκρουσία και τραγούδι, με απώτερο σκοπό την σταδιακή χρονική και δυναμική ενίσχυσή της μέχρι την ολοκληρωτική είσοδο στην κατάσταση έκστασης. Στην αυτοσχεδιαστική μουσική, όταν νιώσει κάποιος μουσικός έτοιμος, εισάγει μελωδία βασιζόμενη στην ψυχολογία του ιδίου, της ομάδας, αλλά και του χώρου — κάτι που αντανακλάται στους μουσικούς. Δεν υπάρχει κάποιος κανόνας γι’ αυτό το μέρος του αυτοσχεδιασμού. Ακόμα οι μουσικοί προσπαθούν να ψυχολογήσουν μέσω μουσικής την ροή της μελωδίας. Δεν υπάρχει, ακόμα, αυτό που οι μουσικοί ονομάζουν «δέσιμο» μεταξύ τους.
Τέλεση
Αφού έχουν γίνει οι αναγκαίες προετοιμασίες μέσω διαφόρων μέσων, την στιγμή που θα αφεθεί ολοκληρωτικά ο σαμάνος στο μουσικό τοπίο που έχει δημιουργήσει, ξεκινάει η κυρίως εμπειρία. Ένα ταξείδι στο εσωτερικό της ψυχής του σαμάνου, με απώτερο σκοπό την έκσταση. Χωρίς την κατάλληλη προετοιμασία ο σαμάνος δεν θα βίωνε κατάσταση έκστασης.
Έτσι και με τους μουσικούς, αφού γίνει η αναγκαία προετοιμασία, σταδιακά μέσα από ένα μελωδικό γαϊτανάκι έρχεται η στιγμή της μελωδικής ενοποίησης. Οι μουσικοί επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω κινήσεων και βλεμμάτων, μιας και η χρήση της γλώσσας εκτός από περιττή είναι και δύσκολη. Ξαφνικά οι εξωτερικοί παράγοντες δεν έχουν καμία απολύτως σημασία.
Έχει επέλθει μετά από ώρα, το «δέσιμο» και οι μουσικοί συνθέτουν αρμονικά και ταυτόχρονα έναν τέλειο μουσικό ιστό που ακολουθείται από την αποκορύφωση και, σταδιακά, το τέλος. Ένα είδος επικοινωνίας ικανό μόνο για τους μουσικούς όπου, αντίθετα από μια συζήτηση ανθρώπων -που έχει την δυνατότητα να μιλάει κάθε φορά μόνο ένας και να εκφράζει τις ιδέες του- υπάρχει η ταυτόχρονη επικοινωνία όλων σε απόλυτη αρμονία συναισθημάτων και ιδεών.
Επίλογος
Το άρθρο αυτό αποφάσισα να το γράψω μετά από μια συζήτηση που είχα για τους τρόπους που θα μπορούσε να επικοινωνήσει ο άνθρωπος, παίρνοντας ως δεδομένη βέβαια την λεκτική επικοινωνία, τα υπέρ και τα κατά της. Αν καθήσετε να σκεφτείτε, ο άνθρωπος μπορεί να επικοινωνήσει με άλλους ανθρώπους αλλά και με άλλα όντα με πολλούς και πολυεπίπεδους τρόπους.
Τείνω να πιστεύω ότι ο ανώτερος τρόπος επικοινωνίας αλλά και το πιο άμεσο μονοπάτι για την έκσταση είναι αυτός της μουσικής, όπως και πιστεύω πως η ανθρωπότητα θα ήταν σε καλύτερη μοίρα αν όλοι γνώριζαν να παίζουν μουσική.
