Το ρήμα είναι το σημαντικότερο από τα δέκα μέρη του λόγου και τούτη η ιδιαιτερότητα οφείλεται στο γεγονός γιατί είναι η βάση που πάνω της μπορεί να στηριχτεί ένα ολόκληρο νόημα, μια σκέψη, μια φράση κι ακόμα γιατί το ρήμα μόνο του μπορεί να εκφράσει μια σκέψη, μια κατάσταση, ένα νόημα, π.χ. κοιμάμαι, σημαίνει πως βρίσκομαι ξαπλωμένος σ’ ένα κρεβάτι και αναπαύομαι, βρίσκομαι σε μια κατάσταση ηρεμίας.
Το ρήμα, ως μέρος του λόγου στην πρόταση, δείχνει ότι το υποκείμενο ενεργεί, πάσχει και γενικά βρίσκεται σε κάποια συγκεκριμένη κατάσταση.
Τα ρήματα δεν έχουν γένη. Λέμε π.χ. εγώ παίζω και μπορεί το “εγώ” να αφορά άντρα, γυναίκα ή παιδί.
Στη φράση, το ρήμα είναι εκείνος ο κρίκος που συνδέει το υποκείμενο με το αντικείμενο.
Κάθε ρήμα αποτελείται από διάφορους τύπους, που δηλώνουν τα παρεπόμενα του ρήματος, που είναι: διάθεση, φωνή, συζυγία, χρόνος, έγκλιση, πρόσωπο και αριθμός.
Η διάθεση ενός ρήματος εκφράζει το αν η κατάσταση που αφορά το υποκείμενο είναι έξω από αυτό, στρέφεται γύρω του ή στρέφεται και προς το υποκείμενο. Οι διαθέσεις του ρήματος είναι τέσσερις:
- ενεργητική
- παθητική
- μέση και
- ουδέτερη
Η διάθεση χαρακτηρίζεται από δύο άλλους τύπους, που λέγονται φωνές. Έχουμε ενεργητική φωνή και παθητική. Τα ρήματα της ενεργητικής φωνής τελειώνουν σε -ω, ενώ της παθητικής σε -μαι.
Υπάρχουν, όμως, και ρήματα που έχουν μόνο παθητική φωνή και λέγονται αποθετικά π.χ. αισθάνομαι, γίνομαι, δέχομαι, σέβομαι κλπ.
Χρόνος λέγεται ο τύπος εκείνος του ρήματος, που δείχνει σε ποιο χρονικό διάστημα έγινε η δοσμένη ενέργεια ή κατάσταση. Έγινε στο παρελθόν, γίνεται τώρα, ή θα γίνει στο μέλλον; Οι χρόνοι του ρήματος είναι 8:
- Ενεστώτας
- Παρατατικός
- Αόριστος
- Μέλλοντας Διαρκής
- Μέλλοντας Στιγμιαίος,
- Μέλλοντας Τετελεσμένος,
- Παρακείμενος
- Υπερσυντέλικος
Εκείνος ο τύπος που δηλώνει αν το υποκείμενο στο οποίο αναφέρεται το ρήμα είναι ένα ή είναι περισσότερα από ένα, ονομάζεται αριθμός του ρήματος. Έτσι λοιπόν έχουμε τον ενικό αριθμό και τον πληθυντικό. Π.χ. εγώ παίζω – εσείς παίζετε. Οι λέξεις εγώ – εσύ – αυτός (-ή,-τό), εμείς – εσείς – αυτοί, δηλώνουν το πρόσωπο του ρήματος. Και αντίστοιχα λέγονται: πρώτο (εγώ, εμείς), δεύτερο (εσύ, εσείς), τρίτο (αυτός-ή-τό, αυτοί-ές, -ά).
Συχνά τα ρήματα χρησιμοποιούνται χωρίς τις αντωνυμίες, που υποδηλώνουν το πρόσωπο κι αυτό γιατί η κλίση του ρήματος φανερώνει από μόνη της τα πρόσωπα (παίζω, παίζουμε).
Τα ρήματα χωρίζονται σε πρώτη και δεύτερη συζυγία, πράγμα που εξαρτάται από τον τρόπο που κλίνονται. Στην πρώτη συζυγία περιλαμβάνονται τα ρήματα, που στο πρώτο ενικό πρόσωπο του ενεστώτα τονίζονται στην παραλήγουσα (όταν πρόκειται για την ενεργητική φωνή) π.χ. λούζω και στην προπαραλήγουσα (όταν είναι στην παθητική φωνή), π.χ. λούζομαι. Στη δεύτερη συζυγία ανήκουν τα ρήματα, που στο πρώτο ενικό πρόσωπο του ενεστώτα της ενεργητικής φωνής τονίζονται στη λήγουσα, π.χ. αγαπώ και της παθητικής φωνής στην παραλήγουσα π.χ. αγαπιέμαι.
Οι μορφές που παίρνει το ρήμα για να φανερώσει πώς θέλουμε να παρουσιάσουμε αυτό που σημαίνει λέγονται εγκλίσεις είναι τρεις:
- Οριστική
- Υποτακτική
- Προστακτική
Στις εγκλίσεις συμπεριλαμβάνεται το απαρέμφατο και η μετοχή. Το απαρέμφατο είναι άκλιτος τύπος του ρήματος και χρησιμεύει για να σχηματίζονται ορισμένοι χρόνοι του ρήματος. Η μετοχή σχηματίζεται κι αυτή και στις δύο φωνές. Στην ενεργητική φωνή από τον Ενεστώτα, (δένοντας) και είναι άκλιτη. Στην παθητική από τον Ενεστώτα ή τον Παρακείμενο και είναι κλιτή με τρία γένη (εργαζόμενος – η – ο).
Της πρώτης συζυγίας τα ρήματα λέγονται και ασυναίρετα, ενώ της δεύτερης συνηρημένα.
Υπάρχουν ακόμα ρήματα βοηθητικά, ανώμαλα και απρόσωπα.
Βοηθητικά είναι αυτά τα ρήματα, που με τη βοήθειά τους σχηματίζονται μερικοί χρόνοι άλλων ρημάτων, που έτσι ονομάζονται περιφραστικοί χρόνοι. Τα ρήματα αυτά είναι το έχω και το είμαι. Π.χ. θα έχω παίξει, θα είμαι λουσμένος κ.ά.
Ανώμαλα λέγονται εκείνα τα ρήματα, που δε σχηματίζουν τους χρόνους τους ομαλά, όπως τα άλλα ρήματα π.χ. βλέπω, έβλεπα, είδα, λέγω, έλεγα, είπα κ.ά.
Τέλος έχουμε τα απρόσωπα ρήματα, που είναι τα: πρέπει, νοιάζει, μέλλει, συμφέρει, πρόκειται και όσα έχουν σχέση με τον καιρό, όπως, βρέχει, φυσάει, αστράφτει κ.ά. Τα απρόσωπα ρήματα χρησιμοποιούνται πάντα στο τρίτο ενικό πρόσωπο, ανεξάρτητα από το σε ποιόν απευθύνεται το ρήμα. Π.χ. πρέπει να φύγουμε ή πρέπει να φύγει, πρέπει να διαβάσει για να μπορεί να πάει στο πάρκο.
