Η θρησκευτική πίστη μας στο “μικροσκόπιο”

Χριστιανισμός, Βουδισμός, Μωαμεθανισμός …σχεδόν όλοι οι άνθρωποι στον κόσμο κάπου πιστεύουν. Ακόμα και όταν γεγονότα γύρω μας θα περίμενε κανείς πως θα κλόνιζαν την θρησκευτική πίστη μας, αυτή παραμένει ακέραια. Μήπως τελικά η πίστη μας είναι κάποιο εκ γενετής χαρακτηριστικό;

Η θρησκεία ίσως αποτελεί ένα μηχανισμό επιβίωσης. Ο Ian Semple ερευνά το αν έχουμε γεννηθεί για να πιστεύουμε.

Ας κοιτάξουμε πρώτα μερικά στατιστικά στοιχεία. Σε περσινή έρευνα βρέθηκε ότι το 85% των Αμερικανών πιστεύουν ότι ο Θεός έφτιαξε το σύμπαν. Στη Νιγηρία, το 98% δήλωσαν ότι πάντα πίστευαν στο Θεό, ενώ 9 στους 10 Ινδονησιανούς είπαν πως θα πέθαιναν για τα θρησκευτικά τους πιστεύω. (στοιχεία από την έρευνα ICM Research πάνω σε 10.000 ανθρώπους)

Στην Ιρλανδία, το 87% του πληθυσμού πιστεύει στο Θεό, όπως βρήκε έρευνα που διενεργήθηκε τον Ιανουάριο. Αντί να κλονίσει την θρησκευτική πίστη τους, το 19% αναφέρει ότι αντίθετα η πίστη τους τονώθηκε από την τραγωδία του φονικού τσουνάμι στην Ασία. Αν και οι έρευνες πολλές φορές κάνουν λάθος, αν τα στατιστικά αυτά είναι έστω και σε μικρό βαθμό σωστά, δείχνουν την κυριαρχία της πίστης στο μοντέρνο κόσμο.

Η πίστη αποτελεί «γρίφο» για την επιστήμη, και δεν είναι παράξενο το γιατί. Εξ ορισμού, η πίστη στο Θεό δεν απαιτεί αποδείξεις, μια άποψη εντελώς αντίθετη με τις αρχές της επιστήμης.

Επομένως γιατί τόσοι άνθρωποι πιστεύουν; Και γιατί η πίστη έχει αποδειχτεί τόσο «ελαστική» καθώς η επιστημονική εξέλιξη ξεδιαλύνει τα μυστήρια λοιμών, σεισμών, πλημμύρων και το μυστήριο του σύμπαντος; Εκχύνοντας στους εγκεφάλους καλογριών χημικά, μελετώντας τους εγκεφάλους ασθενών με επιληψία ή μελετώντας ζωηρά παιδιά, η επιστήμη προσπαθεί να βρει την απάντηση. Όταν οι αποδείξεις συνδεθούν μεταξύ τους, φαίνεται ότι η εξέλιξη προετοίμασε το έδαφος γι αυτό που η κοινωνία αργότερα διαμόρφωσε: έναν εγκέφαλο που πιστεύει.

Ένας παράγοντας για την ανάπτυξη της θρησκευτική πίστης ήταν η διεύρυνση του εγκεφάλου μας καθώς εξελισσόταν το είδος μας, αναφέρει ο Todd Murphy, νευροεπιστήμονας στο πανεπιστήμιο Laurentian του Καναδά. Καθώς ο μετωπικός και κροταφικός λοβός μεγάλωναν, η ικανότητά μας να μεταφερόμαστε στο μέλλον και να διαμορφώνουμε αναμνήσεις, εξελίχτηκε. “Όταν συνέβη αυτό, αποκτήσαμε μερικές νέες γνωστικές ικανότητες. Για παράδειγμα, μπορεί να βλέπαμε ένα νεκρό σώμα και φανταζόμασταν τον εαυτό μας στη θέση αυτή στο μέλλον.»

Η επίγνωση του επικείμενου θανάτου δημιούργησε νέα ερωτήματα: γιατί βρισκόμαστε εδώ; Τι συμβαίνει μετά το θάνατό μας;

Στις αναπτυσσόμενες κοινωνίες, η θρησκευτική πίστη προκάλεσε και τη δημιουργία ομάδων, οι οποίες με τη σειρά τους τόνωσαν τις πιθανότητες επιβίωσης της ομάδας, αναφέρει ο Pascal Boyer, ανθρωπολόγος και μετέπειτα ψυχολόγος στο πανεπιστήμιο Washington στο St Louis.

Μερικοί πιστεύουν ότι η θρησκεία ήταν τόσο πετυχημένη στη βελτίωση της επιβίωσης των ομάδων ώστε η τάση μας να πιστεύουμε ήταν «θετική επιλογή» της εξελικτικής μας ιστορίας. Για άλλους, η θρησκευτική πίστη είναι πολύ μοντέρνο φαινόμενο για να έχει κάνει κάποια διαφορά.

“Θεωρώ ότι είναι πιο πιθανό να είναι η θρησκεία ένα υποπροϊόν άλλων γνωστικών μας δυνατοτήτων παρά να αποτελεί από μόνη της κάποια εξέλιξη,” αναφέρει ο Boyer.

Τα ψυχολογικά τεστ που έχει κάνει ο Boyer πάνω σε παιδιά έχουν προσφέρει κάποια στοιχεία που αποδεικνύουν τη φυσική μας τάση να πιστεύουμε. “Κοιτάζοντας παιδάκια τριών έως πέντε ετών, βλέπουμε ότι όταν κάνουν κάποια αταξία, έχουν μια διαίσθηση ότι όλοι γνωρίζουν πως έκαναν κάτι «κακό» ανεξάρτητα από το αν όντως τους είδε ή τους άκουσε κάποιος. Είναι μια ψευδής πεποίθηση, αλλά είναι μια καλή προετοιμασία για την πίστη σε μια ηθική οντότητα που γνωρίζει και βλέπει τα πάντα.”

Η θρησκευτική πίστη όμως περιλαμβάνει ανθρώπους κάθε ηλικίας και σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί εμμονή των «αμόρφωτων». Ο Boyer υποστηρίζει ότι η διατήρηση της πίστης στην ενηλικιότητα βασίζεται, τουλάχιστον εν μέρει, σε υποθέσεις. “Όταν έχεις κάποια θρησκευτικά πιστεύω δεν σημαίνει ότι σταματάς να έχεις ερωτήματα, απλά τα ερωτήματα αυτά μοιάζουν να είναι άσχετα. Γιατί δεν διερωτόμαστε για την ύπαρξη της βαρύτητας; Απλά γιατί πολλά από αυτά που κάνουμε κάθε μέρα προϋποθέτουν την ύπαρξή της κάτι που φαίνεται να λειτουργεί άψογα, επομένως δεν υπάρχει και κίνητρο να την αμφισβητήσουμε.”

Κι ενώ κάποιοι εξακολουθούν να αμφισβητούν του λόγους εμφάνισης και διατήρησης της θρησκείας, άλλοι ανατρέχουν σε επιστημονικές εξηγήσεις της πίστης ελπίζοντας ότι θα βρουν τη βιολογική βάση της πίστης. Σαν σημείο εκκίνησης, πολλές έρευνες επικεντρώθηκαν σε άτομα με εξειδικευμένες νευρολογικές παθήσεις που τους έκαναν επιρρεπείς σε εμπειρίες τόσο έντονες που θεωρήθηκαν ότι ήταν οράματα του Θεού.

Στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια ο νευρολόγος V.S. Ramachandran παρατήρησε ότι ένα δυσανάλογο ποσοστό ασθενών με επιληψία, περίπου ¼, αναφέρουν ότι έχουν βιώσει κάποιες βαθιά θρησκευτικές εμπειρίες. “Μου έλεγαν ότι ξαφνικά ένιωθαν μια παρουσία ή ότι ξαφνικά καταλάβαιναν το νόημα του σύμπαντος. Και αυτές είναι εμπειρίες ικανές να αλλάξουν τη ζωή κάποιου,” αναφέρει ο Ramachandran. Τα φαινόμενα αυτά λάμβαναν χώρα πάντα κατά τη διάρκεια κρίσεων, ακόμα και αν επρόκειτο για τόσο ήπιες κρίσεις που μόνο τα μηχανήματα μπορούσαν να εντοπίσουν. Ανάμεσα στις κρίσεις, μερικοί ασθενείς έκαναν σκέψεις που αφορούσαν το Θεό.

Ο Ramachandran έδωσε τρεις εξηγήσεις που κατά τη γνώμη του μπορεί να εξηγούν το γιατί οι ασθενείς με επιληψία ήταν τόσο πνευματικοί:

• Θεωρεί ότι κατά τη διάρκεια της κρίσης τα συναισθήματα των ασθενών βρίσκονται σε έξαρση κάτι που οι ίδιοι οι ασθενείς ερμηνεύουν σαν κάποιο έντονο πνευματικό φαινόμενο
• Η κρίση μπορεί να προκαλεί το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου να δημιουργεί ιστορίες με σκοπό να ερμηνεύσει κάποια ανεξήγητα συναισθήματα. Η ικανότητα αυτή του αριστερού ημισφαιρίου είναι γνωστή στους νευροεπιστήμονες.
• Αναρωτήθηκε επίσης αν οι κρίσεις αυτές διέκοπταν τη λειτουργία τμήματος του εγκεφάλου, την αμυγδάλα, το οποίο μας βοηθάει να επικεντρωνόμαστε στα σημαντικά και να αγνοούμε τα ασήμαντα.

Ο Ramachandran μελέτησε κάποιους ασθενείς χρησιμοποιώντας δυο ηλεκτρόδια τα οποία μετρούσαν τις ανεπαίσθητες αλλαγές στην ηλεκτρική αγωγιμότητα του δέρματος, μια έμμεση μέτρηση του ιδρώτα. Στους περισσότερους ανθρώπους, η αγωγιμότητα αυξάνεται όταν βλέπουν βίαιες ή σεξουαλικού περιεχομένου εικόνες ή λέξεις.

Στο πείραμά του, ο Ramachandran βρήκε ότι οι ασθενείς με επιληψία αντέδρασαν πολύ διαφορετικά από όλους του άλλους. Λέξεις με βίαιο ή σεξουαλικό περιεχόμενο δεν προκάλεσαν καμία αντίδραση, αντίθετα όμως θρησκευτικές εικόνες και η λέξη «Θεός» προκαλούσαν μεγάλη αντίδραση.

Καθώς μόλις δυο ασθενείς συμμετείχαν στο εν λόγω πείραμα, ο Ramachandran υπογραμμίζει ότι είναι αδύνατο να βγάλει κάποιος συμπεράσματα, αν όμως τα αποτελέσματα αυτά επιβεβαιωθούν με περαιτέρω έρευνες, αυτό μπορεί να υποδηλώνει ότι οι κρίσεις επιληψίας ενδυναμώνουν μερικά νευρικά μονοπάτια που συνδέονται με την αμυγδάλα, κάτι που σημαίνει ότι ίσως δίνεται περισσότερη σημασία σε ασήμαντα γεγονότα και αντικείμενα. “Αν αυτά τα μονοπάτια ενδυναμώνονται χωρίς καμία διάκριση, τα πάντα μπορεί να αποκτήσουν μεγάλη σημασία. Και αν μπορούμε επιλεκτικά να ενδυναμώνουμε τα θρησκευτικά μας αισθήματα, τότε αυτό φαίνεται να εννοεί ότι υπάρχει ένα νευρολογικό κύκλωμα του οποίου η δράση είναι αγώγιμη στη θρησκευτική πίστη. Δεν σημαίνει ότι έχουμε κάποιο «θεϊκό εξάρτημα» στον εγκέφαλό μας, αλλά ότι ίσως έχουμε εξειδικευμένα κυκλώματα πίστης.”

Στο πανεπιστήμιο της Pennsylvania, ο Andrew Newberg, ραδιολόγος, δημιούργησε ένα ευρύτερο δίκτυο για να μελετήσει τους εγκεφάλους ανθρώπων που ασχολούνται με ιδιαίτερες πνευματικές δραστηριότητες. Εκχύνοντας ραδιενεργές ουσίες στις φλέβες καλογριών, έφτιαξε εγκεφαλικούς χάρτες που δείχνουν πως διαφορετικές ενέργειες επηρεάζουν τις νευρικές διαδικασίες.

“Όπως προκύπτει, υπάρχει ένα πολύπλοκο δίκτυο στον εγκέφαλο και ανάλογα με αυτό που κάνουμε, το δίκτυο αυτό δραστηριοποιείται διαφορετικά,” αναφέρει ο Newberg. “Αν κάποιος διαλογίζεται σύμφωνα με τις αρχές του Βουδισμού, θα ενεργοποιηθούν διαφορετικά μέρη του εγκεφάλου του ενώ αν προσεύχεται μια καλόγρια θα ενεργοποιηθούν κάποια άλλα.”

Ο Newberg αποκάλυψε τη νευρολογική διαδικασία πίσω από τη θρησκευτική εμπειρία της μοναδικότητας μας στο σύμπαν. Η ροή του αίματος μειώνεται στο βρεγματικό λοβό, δομή του εγκεφάλου που μας βοηθάει να προσανατολιστούμε έχοντας την αίσθηση του εαυτού μας. “Φαίνεται ότι καθώς εμποδίζουμε αισθητήριες πληροφορίες να μπουν στο βρεγματικό λοβό, αυτός εξακολουθεί να προσπαθεί να μας δώσει μια αίσθηση του εαυτού μας, όμως δεν έχει πλέον τις κατάλληλες πληροφορίες για να το καταφέρει. Αν αυτό συμβεί, μπορεί να μας δοθεί αυτό το απόλυτο συναίσθημα της μοναδικότητας.”

Οι έρευνες του Newberg σχετικά με την ουσία των πνευματικών εμπειριών έχουν δεχθεί πολλές κριτικές, με τις πιο σφοδρές επιθέσεις να προέρχονται από τους αθεϊστές. “Μερικοί άνθρωποι ζητούν από μένα να τους πω αν υπάρχει ή όχι Θεός, όμως τα πειράματα αυτά δεν μπορούν να δώσουν μια τέτοια απάντηση. Αν μελετήσω μια καλόγρια και αυτή είχε βιώσει την παρουσία του Θεού, μπορώ να σας πω τι συμβαίνει στον εγκέφαλό της, αλλά όμως δεν μπορώ να σας πω αν υπάρχει Θεός.” Θρησκευτικές ομάδες τονίζουν ότι υπάρχουν πολλά περισσότερα στη θρησκεία πέρα από αυτές τις ακραίες εμπειρίες. Αυτή είναι μια κριτική που δέχεται ο Newberg. “Το πρόβλημα είναι ότι είναι πιο εύκολο να μελετήσουμε τα άτομα που είχαν τέτοιες εμπειρίες.”

Κι ενώ οι επιστήμονες ερευνούν τους βιολογικούς μηχανισμούς πίσω από τις θρησκευτικές εμπειρίες, άλλοι σκέφτονται το πώς να χρησιμοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές. Στο πανεπιστήμιο Laurentian, ο Todd Murphy και ο συνάδελφός του Michael Persinger, δημιουργούν συσκευές οι οποίες όπως πιστεύουν θα μπορούν να ερεθίζουν μέρη του εγκεφάλου ώστε να τονώνουν τις πνευματικές εμπειρίες. Άλλοι ερευνούν την πιθανότητα δημιουργίας φαρμάκων σχεδιασμένα να τονώνουν την πνευματικότητα.

Πολλοί επιστήμονες, ενώ υπογραμμίζουν ότι προσπαθούν να διερευνήσουν τη θρησκεία και όχι να αναιρέσουν τις βάσεις της, υποστηρίζουν ότι ανεξάρτητα από το τι θα αποκαλυφθεί σχετικά με τη φύση των πνευματικών εμπειριών, η μαζική θρησκευτική πίστη θα συνεχίσει να υπάρχει. Στην Αμερική, οι πιο γρήγορα αναπτυσσόμενες θρησκείες είναι αυτές των Μορμόνων και της Σαϊεντολογίας, αναφέρει ο Boyer, κι αυτό κυρίως γιατί είναι καινούριες. Σε άλλα μέρη του κόσμου, δογματικές θρησκείες είναι πιο επιτυχημένες γιατί δίνουν μια σαφή εικόνα του κόσμου.

“Για δυο αιώνες, υπάρχει ανταγωνισμός ανάμεσα στις θρησκείες, και στην ελεύθερη αγορά της πίστης τα προϊόντα γίνονται ολοένα και καλύτερα καθώς οι άνθρωποι θέλουν διαφορετικά πράγματα,” υπογραμμίζει ο Boyer. “Θα σημάνει η επιστήμη το θάνατο της θρησκείας; κι ενώ είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον να δούμε το πώς ο εγκέφαλος δημιουργεί πολύ διαφορετικές συνειδησιακές καταστάσεις, δεν νομίζω ότι η επιστήμη απειλεί την πίστη.”