Εδώ και κάποιο καιρό, έχω συνειδητοποιήσει πως σχεδόν σε κάθε βιογραφία που έχει να κάνει με προσωπικότητα γένους θηλυκού, γράφω κινούμενος σε ένα πνεύμα που περιστρέφεται έντονα γύρω από τη – μειονεκτική – θέση της γυναίκας ανά την ιστορία: την αντικειμενοποίηση της, τον παραμερισμό της, την εις βάρος της εκμετάλλευση και τις λοιπές κακουχίες ή/και περιορισμούς που ταλάνιζαν(και ταλανίζουν ακόμα) το γυναικείο φύλο.
Η αλήθεια είναι πως κάτι τέτοιο είναι αναπόφευκτο όταν θέλεις να προσδώσεις το γενικό πνεύμα της εποχής απέναντι στο άτομο για το οποίο γράφεις.
Όπως και να το κάνουμε, όταν έχεις να γράψεις για μία γυναικεία προσωπικότητα η οποία έχει κάνει “κάτι” ΄ώστε να τη θυμούνται μετά τον θάνατό της, η οποία έχει achievements όπου, κατά γενική ομολογία, θεωρούνται -κακώς- ανδρικά, δεν γίνεται όσο και να το θέλεις να μη θίγεις τον εις βάρος των γυναικών σεξισμό.
Αυτός ο σεξισμός έχει εμποδίσει πολλές γυναίκες να κάνουν κάτι άξιο μνήμης, να ζήσουν την ζωή τους ελεύθερα, όπως αγαπάνε οι ίδιες και, επί του γενικότερου, να ξεφύγουν από τις καταπιεστικές κοινωνικές προσδοκίες, να “λάμψουν” με το δικό τους φως και όχι επειδή ήταν σύζυγοι/αγαπητικιές/ερωμένες/μανάδες ανδρών επιφανών.
Έτσι, η ιστορία δεν μας έχει δώσει και πολλά παραδείγματα επιφανών γυναικών που με τη δική τους βούληση και χωρίς να χρησιμοποιήσουν τη σεξουαλικότητά τους αναρριχήθηκαν κοινωνικά (tip: η σεξουαλικότητα, καθ’ όπως φαίνεται αποτελεί εδώ και αιώνες το γυναικείο όπλο απέναντι στην ανδρική καταπίεση, του οποίου όμως η λεπίδα είναι δίκοπη και δεν λυπάται κανέναν). Και μάλιστα, όχι μόνο αναρριχήθηκαν, αλλά τα επιτεύγματα τους ήταν εξίσου αξιόλογα με τα ανάλογα ανδρικά.
Από τις λίγες περιπτώσεις που μας έχει προμηθεύσει όμως η ιστορία, οφείλεις να παραδεχτείς πως σου ταΐζω την αφρόκρεμα. Ζωγράφους, νομπελίστ, ηρωίδες πολέμου και σήμερα λέω να σου δώσω θηλυκό μονάρχη.
Αυτή τη φορά λοιπόν θα δούμε τον βίο της βασίλισσας Ισαβέλλα της Ισπανίας – της Καστίλης και της Λεόν για να ακριβολογούμε. Είναι από εκείνες τις ελάχιστες βασίλισσες που θεωρούνται “Queens of their own right” όχι μόνο από άποψη διαδοχής, αλλά κυρίως από άποψη διακυβέρνησης.
Στο σημερινό άρθρο θα ρίξουμε μια ματιά στο πως κατάφερε να αποφύγει την κλασσική μοίρα των ευγενών κορασίδων -το να γίνει δηλαδή πολιτικό πιόνι σε κάποιο γάμο που θα εξυπηρετούσε σκοπιμότητες τρίτων- και να γίνει η βασίλισσα που ενδυνάμωσε και ενοποίησε την Ιβηρική χερσόνησο.
Η Ισαβέλλα Α΄ της Καστίλης γεννήθηκε στις 22 Απριλίου του 1451 στην Avila της Καστίλης. Ήταν το πρώτο παιδί από τον δεύτερο γάμο του βασιλιά Johh II της Καστίλης και η μητέρα της ήταν η Ισπανίδα πριγκίπισσα Isabella της Πορτογαλίας. Από τον πρώτο γάμο του John είχε επιβιώσει μόνο ένας γιος, ο Enrique, που στα βιβλία της ιστορίας έμεινε γνωστός ως “Henry IV” (ή Henry the Impotent) και φυσικά, ως μεγαλύτερος, ήταν πρώτος στη σειρά διαδοχής.
Αμέσως μετά από αυτόν ερχόταν η Isabella, πράγμα που βέβαια άλλαξε τέσσερα χρόνια αργότερα, όταν γεννήθηκε ο μικρός της αδερφός, ο Alfonso – βλέπεις, το σύστημα διαδοχής έδινε προτεραιότητα στα αρσενικά τέκνα της οικογένειας οπότε η Isabella ερχόταν τρίτη και καταϊδρωμένη, με πενιχρές πιθανότητες να φορέσει βασιλική κορώνα στο κεφάλι.
Αυτό βέβαια όσο ήταν πιτσιρίκα δεν την απασχολούσε και πολύ, μιας και είχε πιο μεγάλο ζόρι να αντιμετωπίσει: λίγο καιρό μετά τη γέννηση του μικρού της αδερφού, ο βασιλιάς John τους άφησε χρόνους και στο θρόνο ανέβηκε -ποιος άλλος;- ο Henry. Παρά το ότι η διαθήκη του αποθανόντος μονάρχη εξέφραζε ρητή εντολή στον γιο του να φροντίζει τη χήρα του και τα παιδιά της, αυτός θεώρησε καλύτερη ιδέα να τους κάνει τη ζωή δύσκολη.
Έστειλε την μαμά Isabella, τη κόρη Isabella και τον μικρό Alfonso λοιπόν σε ένα κάστρο, στο Arévalo. Οι συνθήκες διαβίωσης σε αυτό το κάστρο όχι απλά δεν αντιστοιχούσαν στο βασιλικό rank της οικογενείας, αλλά προσέγγιζαν το “κακές“. Το ίδιο το κάστρο δεν ήταν και στα καλύτερά του, ενώ τα οικονομικά της οικογένειας παραήταν στενά. Παρά τις δυσκολίες διαβίωσης όμως, η μαμά Isabella φρόντισε να μορφώσει τα βλαστάρια της όσο καλύτερα μπορούσε.
Το 1463 η σύζυγος του Henry, η Joan της Πορτογαλίας, γέννησε και ο ίδιος είπε να καλέσει τα φτωχά του αδερφάκια στη βασιλική αυλή στη Segovia. Βλέποντας ότι τα μικρά μεγάλωσαν και θεωρώντας ότι μπορεί να γίνουν επικίνδυνα για τη βασιλεία του, αποφάσισε να τα πάρει από τη κηδεμονία της μητέρας τους και να τους δώσει θέσεις στην αυλή. Έτσι ο μικρός Alfonso τέθηκε υπό την εποπτεία παιδαγωγού, ενώ η μικρή Isabella έγινε μέλος του υπηρετικού προσωπικού της βασίλισσας.
Οι συνθήκες ζωής της Isabella αναβαθμίστηκαν κατά πολύ στο παλάτι, αλλά άρχισαν να ξεπηδάνε άλλα προβλήματα: πέρα απ’ το ότι ο Henry προσπαθούσε με κάθε τρόπο να την αφήνει εντελώς στα σκοτάδια σχετικά με τις πολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν, στα καπάκια την προξένευε και έδινε το χέρι της από εδώ και από εκεί, σε μνηστήρες των οποίων ήθελε τη συμμαχία .
Κλασσική αντιμετώπιση της εποχής προς το γυναικείο φύλο — “σας δίνω μ’νι, δώστε συμμαχία“. Και φυσικά η Isabella, όπως και κάθε κορασίδα εκείνη την εποχή, δεν είχε δικαίωμα λόγου στα παντρολογήματα.
Το παραπάνω σκηνικό για την δικιά μας σύντομα θα άλλαζε. Πριν αλλάξει όμως, ακολούθησαν άλλα ενδιαφέροντα γεγονότα.
Οι ευγενείς της Καστίλης φαίνεται να τα είχαν χαλάσει με τον βασιλιά και φιλοδοξούσαν να τον ρίξουν από τον θρόνο, βάζοντας τον Alfonso στη θέση του. Αφού πίεσαν τον Henry να αναγνωρίσει τον Alfonso ως άμεσο διάδοχό του, πήραν τον μικρό από κοντά και τον προμήθευσαν με ότι χρειαζόταν ώστε να πατήσει τα αυτιά του μεγάλου του αδερφού. Το 1467 λοιπόν, ο μικρός με τις δυνάμεις που είχε μαζέψει, συγκρούστηκε με τον Henry στη Δεύτερη Μάχη του Olmedo.
Η μάχη έληξε με ισοπαλία και τα αδέρφια είπαν να παίξουν όσο παιχνίδι τους απέμεινε σε διπλωματικό ταμπλό. Ο Henry συμφώνησε να τον χρήσει διάδοχό του, εφόσον παντρευόταν την κόρη του, δίνοντάς του έτσι τον τίτλο του Πρίγκιπα της Asturias. Σύντομα μετά από αυτή τη διπλωματική νίκη όμως, ο Alphonso πέθανε. Ω του fail! Οι υποστηρικτές του έλεγαν πως τον φαρμάκωσε ο αδερφός του, ενώ οι πιο σύγχρονοι ιστορικοί υποστηρίζουν πως μάλλον πήγε εξαιτίας του λοιμού που θέριζε εκείνο τον καιρό.
Όπως και να ‘χει ο ίδιος στη διαθήκη του είχε δώσει τη σειρά διαδοχής του στην Isabella. Οι ευγενείς πίστευαν πως μπορούν να κάνουν και σε αυτήν κουμάντο, όπως έκαναν στον Alphonso.
Της ζήτησαν λοιπόν να συνεχίσει το πολεμικό πατιρντί από εκεί που το είχε αφήσει ο νεκρός της αδερφός , ηγούμενη την επανάσταση που ήδη είχαν στήσει, για να ρίξουν τον Henry από τον θρόνο. Η ίδια τους έριξε πόρτα και θεώρησε καλύτερο, αντί να τους αφήσει να κάνουν τα πάντα μπάχαλο με την επανάσταση που ξεσήκωσαν, να βγάλει μονάχη της διπλωματική συνεννόηση και να δώσει τέλος σε αυτό το πολιτικό πανηγύρι.
Στις συνεννοήσεις λοιπόν, η ίδια υποσχέθηκε λήξη του πολέμου εναντίον του Henry, αρκεί να όριζε την ίδια νόμιμη διάδοχό του αντί για την κόρη του Joanna. Ο άλλος όρος που επέβαλλε ήταν πως για να παντρευτεί, ναι μεν θα χρειαζόταν την άδεια του αδερφού της, αλλά παράλληλα ο ίδιος δεν θα μπορούσε να τη παντρέψει χωρίς τη θέλησή της.
Μπορεί λοιπόν να μην έριξε τον τραμπουκο-Henry με την βία από τον θρόνο -όπως το ήθελαν οι ευγενείς- αλλά επέβαλλε όρους που μακροπρόθεσμα θα ευνοούσαν την ίδια, χωρίς να χρειαστεί να βάψει τα χεράκια της με αίμα υπηκόων. Για αυτήν ήταν θέμα χρόνου να γίνει βασίλισσα, άσχετα με το αν ο Henry θα επιχειρούσε στη πορεία και άλλες πουστιές για να την αποκλείσει από τον στόχο της.
Όπως καταλαβαίνεις, ο Henry δεν σεβόταν ιδιαίτερα τη μικρή του αδερφή και δεν δίστασε να την προξενέψει (για δεύτερη φορά) στον κουνιάδο του, τον Alfonso V της Πορτογαλίας, παρά το ότι είχε συμφωνηθεί πρωτύτερα. Και αν ο γάμος αυτός γινόταν, ο Henry σκόπευε να δώσει το χέρι της κόρης του στον γιο του Alfonso, τον John, πράγμα που θα σήμαινε πως όταν ο Alfonso πέθαινε το βασίλειο δε θα πήγαινε στην Isabella, αλλά στη Joanna και τον John.
Πουστριλίκια διαδοχής λοιπόν, στα οποία η Isabella όχι μόνο δε σκόπευε να υποκύψει, αλλά είχε βάλει σκοπό να παντρευτεί τον Ferdinand II της Αραγονίας, με τον οποίον την είχε αρραβωνιάσει ο Henry στα 6 της χρόνια.
Εν τέλει λογοδόθηκαν στα κρυφά με τον Ferdinand, ενώ παράλληλα ο Henry είχε τη φαεινή ιδέα να λύσει τον αρραβώνα που έψηνε για την αδερφή του με τον Alfonso και να τάξει το χέρι της στον αδερφό του βασιλιά της Γαλλίας, τον Charles.
Όσο συνέβαιναν αυτά, η Isabella έκανε ήδη τα κουμάντα της, κανονίζοντας την επισημοποίηση του αρραβώνα της με τον πατέρα του Ferdinand και έχοντας την υποστήριξη του Rodrigo Borgia , που τότε ήταν ακόμα καρδινάλιος. Εδώ ο Rodrigo έπαιξε ένα από τα βρώμικα παιχνίδια που συνήθιζε και ‘κονόμισε Παπική Βούλα που επιβεβαίωνε πως η Isabella και ο Ferdinand είχαν τρίτου βαθμού συγγένεια και όχι δευτέρου, όπως ίσχυε στη πραγματικότητα.
Αφού τακτοποίησαν -ακόμα και με αθέμητα μέσα- τη χαρτούρα τους, το μόνο που έμενε στην Isabella ήταν να καταφέρει να την κάνει από την αυλή του Henry για να “ενωθεί με τα δεσμά του γάμου” με τον Ferdinand. Κατάφερε να ξεγλιστρήσει λέγοντας πως θα πάει στον τάφο του αδερφού της στην Avila. Παράλληλα, ο καλός της ντύθηκε υπηρέτης για να περάσει από την Αραγονία στη Καστίλη απαρατήρητος και να βρεθεί με την Isabella στο Palacio de los Vivero στο Valladolid. Εκεί έγινε ο γάμος τους στις 19 Οκτωβρίου του 1469.
Επισήμως παντρεμένη λοιπόν, για την επόμενη πενταετία κυριαρχίας του Henry στο θρόνο της Καστίλης, κανένα ζήτημα διαδοχής δε μπόρεσε να την αγγίξει. Όταν με το καλό ο Henry πέθανε, η ίδια ανέβηκε στο θρόνο.
Παίρνοντας την εξουσία στα χέρια της, το πρώτο της μέλημα ήταν να αρχίσει να διορθώνει τις στραβές του μεγάλου της αδερφού, μόνο που δεν την άφηναν να αγιάσει, μιας και διάφοροι ευγενείς προσπαθούσαν να ανεβάσουν την κόρη του Henry στο θρόνο. Εν τέλει πάντρεψαν τη Joanna με τον Alfonso της Πορτογαλίας (ναι, αυτόν με τον οποίο παντρολογούσε ο Henry την Isabella) και δαύτος μάζεψε στρατιωτική δύναμη για να “πάρει πίσω” τον θρόνο της αγαπητικιάς του.
Όλο αυτό είχε σαν αποτέλεσμα με το “καλημέρα σας” η Isabella να έχει να αντιμετωπίσει έναν διετή και λίαν καταστροφικό πόλεμο για τη χώρα της.
Τελικά έστειλε τους Πορτογάλους πίσω στη πατρίδα τους και απέδειξε την αξία της ως ηγέτιδα στους δύσπιστους άντρες συμβούλους της. Δύο χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου γέννησε αρσενικό διάδοχο, πράγμα που σταθεροποίησε ακόμη περισσότερο την θέση της στο θρόνο.
Σε επίπεδο εσωτερικής διακυβέρνησης έδωσε boosting στην οικονομία, ανέβασε την αξία του νομίσματος και γέμισε τα άδεια βασιλικά θησαυροφυλάκια χωρίς να πλήξει τις κατώτερες τάξεις. Παράλληλα, “έσφιξε” τους νόμους για την πάταξη της εγκληματικότητας, που κατά την περίοδο βασιλείας του Henry έκανε πάρτι. Βελτίωσε τις συνθήκες διακυβέρνησης και τέλος, μαζί με τον Ferdinand, έθεσαν τις βάσεις για την ενοποίηση του Ισπανικού βασιλείου, η οποία θα επικυρωνόταν δύο γενιές αργότερα από τον εγγονό τους, τον Charles V.
Μην ξεχάσω να σου αναφέρω πως ήταν αυτή η οποία, παρά τις αντιρρήσεις όλων των ευγενών, χρηματοδότησε το ταξίδι του Χριστόφορου Κολόμβου, ο οποίος μπορεί να έφαγε ήττα και να μην πήγε στις Ινδίες, αλλά έφερε πίσω στη βασίλισσα του ιθαγενείς και χρυσάφι, ανοίγοντας έτσι μια Χρυσή Εποχή (literally!) εξερεύνησης και αποικισμού για την Ισπανία.
Βέβαια το εγχείρημα για την εξερεύνηση και την κατάκτηση του Νέου Κόσμου άνοιξε πρόσθετο ανταγωνισμό μεταξύ Ισπανίας και Πορτογαλίας, όπου έφτασε τελικά σε συνεννοήσεις της βασίλισσάς μας για μοίρασμα της νέας γης με τους Πορτογάλους. Τέλος, παρά την κοινή πρακτική των δυτικών αποικιοκρατών να σκλαβώνουν τους ιθαγενείς του νέου κόσμου, η βασίλισσα δεν υποστήριζε σε καμία περίπτωση κάτι τέτοιο, θεωρώντας πως αυτά τα μέρη βρίσκονται υπό την προστασία της και ήταν ανεπίτρεπτη η ύπαρξη σκλαβιάς. Βέβαια ο Κολόμβος και τα παλικάρια του δεν φάνηκαν να την παίρνουν σοβαρά στα υπόψιν τους.
Στον αντίποδα όμως, όσο ανθρωπίστρια ήθελε να είναι απέναντι στους “αγρίους“, τόσο σκληρή και ανελέητη υπήρξε απέναντι στους Εβραίους της Ισπανίας, τους οποίους ανάγκασε να φύγουν από την χώρα.
Με το Διάταγμα της Αλάμπρα το οποίο επικυρώθηκε στις 31 Μαρτίου του 1492, τους έδινε ουσιαστικά ένα τρίμηνο να της αδειάσουν την γωνιά, χωρίς να τους επιτρέπεται να πάρουν μαζί τους άλογα, όπλα, χρυσάφι, ασήμι ή χρήματα — δεν θα σας διώξουμε μόνο, θα σας διώξουμε χωρίς βρακί στον κώλο! Από τους 80.000 Εβραίους της Ισπανίας οι μισοί έφυγαν για αλλού και οι άλλοι μισοί έγιναν Χριστιανοί για να γλιτώσουν τον διωγμό. Αρκετούς από τους τελευταίους βέβαια τους ζόρισε η Ιερά Εξέταση, αλλά έτερον εκάτερον.
Η Ιερά εξέταση γνώρισε καλές μέρες κατά τη βασιλεία της Isabella, μιας και η ίδια ήθελε θρησκευτική ενοποίηση του βασιλείου, την οποία της χαλούσαν οι Μουσουλμάνοι που μπήκαν στο βασίλειο της το 1499. Με την κατάλληλη οργάνωση από μέρους της και αυτό το ζήτημα αντιμετωπίστηκε — όχι αναίμακτα φυσικά.
Από εκεί και ύστερα είχε μεγάλο θέμα να αποκαταστήσει τα 5 της παιδιά, αλλά εκεί της χάλασε αρκετά το γλυκό: ο πρωτότοκός της γιος John, πέθανε λίγο καιρό μετά τον γάμο του με την αυστριακή αρχιδούκισσα Margaret και η μεγάλη της κόρη, η Isabella, λίγο καιρό αργότερα κατά τη διάρκεια τοκετού. Έτσι την διαδοχή στο θρόνο την πήρε η τρίτη της κόρη η Joanna (καμιά πρωτοτυπία με τα ονόματα πια;) και ο σύζυγος της Philip, που προερχόταν από την δυναστεία των Αψβούργων.
Μετά τον θάνατο των δύο τέκνων της, η Isabella άρχισε να παίρνει τα κάτω της και τελικά στις 14 Σεπτεμβρίου του 1504 παραιτήθηκε από τη διακυβέρνηση και πέθανε περίπου δυόμιση μήνες αργότερα, στις 26 Νοεμβρίου.
Όπως είδες, η δικιά μας έκανε παρακάμψεις που άλλες δεσποσύνες στη θέση της δεν θα έκαναν και κατάφερε να αποκτήσει θέση και εξουσία που πολλοί λαχταρούσαν και λίγοι κέρδιζαν.
Τα ιστορικά κείμενα την αναφέρουν ως μια σκληρή αλλά δίκαιη βασίλισσα, που σαν προτεραιότητα είχε την ευημερία της χώρας και του λαού της, πράγμα που φάνηκε πολλάκις και στην εσωτερική και στην εξωτερική πολιτική της.
Μην ακούς λοιπόν όσους σου άκριτα λένε πως μια γυναίκα δεν το έχει με την διακυβέρνηση, δίνοντάς σου ατυχή παραδείγματα θηλυκών ηγετών με κακό όνομα. Όση ικανότητα ή ανικανότητα μπορεί να έχει ένας άνδρας ηγέτης, την ίδια μπορεί να έχει και μια γυναίκα ηγέτης. Βλέποντας λοιπόν τέτοια παραδείγματα προς μίμηση, καιρός είναι να ξεκολλάμε από τον σεξισμό που μας δέρνει καιρό τώρα και να αποδεχθούμε πως και τα δύο φύλα μπορούν, δεδομένων των συνθηκών, να είναι εξίσου αποδοτικά σε ότι και να κάνουν.
