Όπως είθισται να συμβαίνει στην τάξη της εκκλησίας εδώ και σχεδόν 2000 χρόνια, την Μεγάλη Παρασκευή συναντάμε σε κάθε εκκλησία έναν στολισμένο με άνθη Επιτάφιο.
Είμαι σίγουρος πως κάποτε στη ζωή σας είδατε κάτι τέτοιο: Μόλις μετά τη δύση του ηλίου, με εκείνο το γλυκοσούρουπο -που σε κάνει να θέλεις να ρομαντζάρεις με το αμόρε σου στα ήσυχα σοκάκια της πόλης, στο κοντινό πάρκο ή ακόμα και στην πιο κοντινή παραλία-, ο κόσμος βγαίνει από την εκκλησία με την ταχύτητα που θα είχε ο μέσος σεισμόπληκτος όταν θα έτρεχε προς κάποια έξοδο κινδύνου.
Δεν το κάνει για κανέναν άλλον λόγο, παρά μόνο για να προλάβει να λάβει μια θέση στην οποία θα είναι κοντά στον Επιτάφιο και ειδικά κοντά στους ιερείς και τους ψαλτάδες. Ξέρει, πως αν δεν πετύχει μια καλή θέση, δεν πρόκειται να ακούσει και πολλά πολλά, αφού στους δρόμους δεν έχει μικρόφωνα και ηχεία όπως αυτά που βάζουν σε συναυλιακούς χώρους για την τέρψη όλων ημών που πηγαίνουμε για να ακούσουμε τα αγαπημένα μας συγκροτήματα ή άλλοι για να ακούσουν τους τραγουδιστές που θα πούνε τον πόνο τους καλύτερα. Αυτή η έκφραση του πόνου, είναι το μοιρολόι.
Το Μοιρολόι ή Μοιρολόγι, είναι ουσιαστικά αυτό ακριβώς: “Μοίρας λόγος” ή “λόγος περί μοίρας”, ότι ακριβώς κάποιος κλαίει και οδύρεται για τη μοίρα του, μονολογεί και ενίοτε φωνάζει. Μπροστά του συνήθως έχει τον άνθρωπο που η “Μοίρα” του στέρησε.
Ποια Μοίρα; Ούτε η Κλωθώ, ούτε η Λάχεσις, αλλά η Άτροπος, φυσικά. Αυτή, από την οποία δεν υπάρχει τρόπος να ξεφύγεις…
Ο Επιτάφιος όμως γνωρίζετε τι περιέχει επάνω του;
Για όλους εσάς, που δυστυχώς δεν έχετε πάει ποτέ στην εκκλησία για να δείτε τι παίζει εκείνη τη λεγόμενη “Μεγάλη Παρασκευή” που “ετοιμάζουν έναν Επιτάφιο”, κρίμα. Θα πρέπει να γνωρίζετε τι παίζει στη χώρα στην οποία βρίσκεστε και ακόμα περισσότερο να γνωρίζετε κάτι, πριν το απορρίψετε εντελώς…
Επιστρέφοντας όμως στην περιγραφή του, πέρα από το στόλισμά του με άνθη, που γίνονται τιμητικά για το “στόλισμα του νεκρού“, έχει πάνω του τοποθετημένο το “Σώμα του Χριστού“, σα να πρόκειται δηλαδή για ένα είδος φορείου, που μεταφέρουν τον μόλις “Αποκαθηλωμένο” Χριστό. Μετά την αποκαθήλωση, τον πηγαίνουν σε κάποιον χώρο για να προετοιμάσουν το σώμα για την ταφή. Εκεί θα το σαβανώσουν και θα το μεταφέρουν μετά στον Τάφο, ο οποίος θα σφραγιστεί. Αργότερα, 3 μέρες μετά τον θάνατο, θα πάνε πάλι πίσω στο σώμα για να το αρωματίσουν με μύρο, όπως ακριβώς και είναι τα έθιμα στην αρχαία Ιουδαία…
“Αποκαθηλωμένο“, για να μην ψάχνετε αμέσως στα λεξικά της αρχαίας ελληνικής γλώσσας που σίγουρα έχετε δίπλα σας κάθε φορά που διαβάζετε άρθρα σαν και αυτό, είναι αυτό από το οποίο αφαιρούνται οι “ήλοι“, τα καρφιά δηλαδή. Αφαιρέθηκαν τα καρφιά από το Σώμα του Χριστού που ήταν καρφωμένος στο Σταυρό, και κατέβασαν το Σώμα Του για να το μεταφέρουν στον τάφο, με όλες τις απαραίτητες (για την αρχαία Ιουδαία) τιμές.
Στην περίπτωση του Χριστού, που γίνεται όλος αυτός ο πανικός με την “έξοδο” του Επιταφίου στους δρόμους, βρίσκουμε το μοιρολόι να εκφράζεται από τον ψαλμωδό με τα πλέον γνωστά εγκώμια που αρχίζουν με το “Η ζωή εν τάφω“(Δε θα αναρωτηθώ καν αν γνωρίζετε τι σημαίνει εγκώμιο, χρονιάρες μέρες). Σε εκδοχή από τον Ξυλούρη και τον Μανώλη Μητσιά, για τους πιο κουλτουριάρηδες από εσάς.
Το πλέον “ανατριχιαστικό” όμως, δεν παύει να είναι το γνωστό ως “Αι γενεαί πάσαι“, το οποίο παραθέτουμε παρακάτω. Πρόκειται για το γνωστό ως τα “εγκώμια της Παναγίας“, που ευρισκόμενη μπροστά στο νεκρό παιδί της, θρηνεί σπαρακτικά μη μπορώντας να κάνει κάτι για να το βοηθήσει.
Αι γενεαί πάσαι,
ύμνον τη ταφή σου
προσφέρουσι, Χριστέ μου.Καθελών του ξύλου
ο Αριμαθαίας
εν τάφω σε κηδεύει.Μυροφόροι ήλθον
μύρα σοι, Χριστέ μου,
κομίζουσαι προφρόνως.Ους έθρεψε το μάννα,
εκίνησαν την πτέρναν
κατά του ευεργέτου.Ω της παραφροσύνης
και της χριστοκτονίας
της των προφητοκτόνων!Ως άφρων υπηρέτης
προδέδωκεν ο μύστης
την άβυσσον σοφίας.Ω γλυκύ μου έαρ,
γλυκύτατον μου τέκνον,
που έδυ σου το κάλλος;Πεπλάνηται ο πλάνος,
ο πλανηθείς λυτρούται
σοφία ση, Θεέ μου.Φρίττουσιν οι νόες
την ξένην και φρικτήν σου
ταφήν του πάντων κτίστου.Έρραναν τον τάφον
οι μυροφόροι μύρα
λίαν πρωί ελθούσαι.Ειρήνην Εκκλησία,
λαώ σου σωτηρίαν
δώρησαι ση εγέρσει.Αι γενεαί νυν πάσαι,
ύμνον τη ταφή σου
προσφέρουσι, Χριστέ μου.
Το μοιρολόι μπορεί να εκφραστεί με την ανθρώπινη φωνή ή με μουσικά όργανα. Όπως αισθάνεται πως μπορεί να εκφραστεί καλύτερα κανείς δηλαδή…
Στη δημοτική μας παράδοση, την οποία συνήθως θυμόμαστε όταν είναι γιορτές, γιατί σε “γλέντια και χαρές ειν’ η Βασίλω πρώτη», το “μοιρολόι της Παναγιάς” υπάρχει σε Ελλάδα και Κύπρο σε 206 (!) παραλλαγές, αλλά η πλέον γνωστή και διαδεδομένη παραλλαγή του Μοιρολογιού της Παναγίας, είναι η εξής:
Σήμερον μαύρος ουρανός,
σήμερον μαύρη μέρα,
σήμερον εσταυρώσανε,
τον πάντων βασιλέα.Σήμερον όλοι θλίβονται
και τα βουνά λυπούνται.Σήμερον έβαλαν βουλήν
οι άνομοι Εβραίοι,
οι άνομοι και τα σκυλιά
οι τρισκαταραμένοι.Σαν κλέφη τον επιάσανε
και σαν φονιά τον πάνε
και στου Πιλάτου τις αυλές
εκεί τον τυραγνάνε.Κι’ η Παναγιά η δέσποινα
και οι άλλες οι γυναίκες
έπιασαν το στρατί στρατί,
στρατί το μονοπάτι.Το μονοπάτι τς’ έβγαλε
μεσ’ στου ληστή την πόρτα.Τηρά δεξιά, τηρά ζερβά,
κανέναν δεν γνωρίζει.Τηρά και δεξιώτερα
βλέπει τον Άγιο ΓιάννηΆγιε μου Γιάννη Πρόδρομε
και βαπτιστή του γυιού μου
μην είδες τον υιγιόκα μου
και σένα δάσκαλό σου;Δεν έχω γλώσσα να σου πω
γλώσσα να σου μιλήσω,
δεν έχω χεροπάλαμο,
για να σού τονε δείξω.Βλέπεις εκείνον τον γυμνό,
τον παραπονεμένο,
οπού φορεί πουκάμισο
στο αίμα βουτημένο;Οπούναι τα ματάκια του
ραμμένα με μετάξι,
κι οπού φορεί στην κεφαλή
αγκάθινο στεφάνι;Εκείνος είναι ο γυιόκας σου
και μένα δάσκαλός μου.
Πως όμως βλέπουμε αυτήν τη διαδικασία να εκτυλίσσεται μπροστά μας;
Από αρχαιοτάτων χρόνων στην Ελλάδα και αναζητώντας την περίπτωση ταφής ενός βασιλιά, μπορούμε να ξεκινήσουμε από τον Τρωϊκό πόλεμο στην Ιλιάδα του Ομήρου. Εκεί μπορούμε να δούμε τις διαφορές στη συμπεριφορά των αντιμαχομένων στα σώματα των νεκρών και την επίδραση που είχε στην ψυχολογία τους. Αργότερα, να δούμε από την αρχαιότερη τραγωδία του Αισχύλου, τους Πέρσες, κάποια στοιχεία από τα έθιμα του αρχαίου κόσμου στην ταφή των βασιλέων και ειδικά των Περσών.
Αυτή η συμπεριφορά εκτυλίσσεται επειδή ακριβώς η γενικότερη αρχαία ελληνική άποψη, είναι πως ο άνθρωπος ζει δύο φορές: μία σωματικά και ορατά και μία σαν μια αόρατη “εικόνα” που απελευθερώνεται μόνο τη στιγμή του θανάτου, ως Ψυχή. Αυτή είναι μια αντίληψη που συναντάται σε όλους τους “πρωτόγονους” λαούς, βασισμένη σε φαινόμενα όπως η έκσταση, η λιποθυμία, ακόμα και το όνειρο. Ο Πίνδαρος λέει:
Όταν το σώμα κοιμάται, η ψυχή του ξυπνά. Το όνειρο είναι πραγματικότητα, ένας άλλος κόσμος που είναι κοντύτερα με αυτόν των θεών.
Ερωτώ όμως: τι γίνεται, όταν ο άνθρωπος από μόνος του κοιμάται όρθιος;
Σίγουρα δεν πρόκειται να βρω απάντηση σε αυτό το οντολογικών διαστάσεων ερώτημα εύκολα… Όμως, οι αρχαίοι πίστευαν πως μετά το χωρισμό από το σώμα, η ψυχή δεν μπορεί να επηρεάσει τον ορατό κόσμο και δεν αντιλαμβάνεται τίποτα σχετικό με τη λατρεία της. Από τη στιγμή που θα μεταβούν οι ψυχές στον Άδη, δεν μπορούν να επιστρέψουν ούτε καν στα όνειρα, ειδικά μετά την αποτέφρωση του σώματος, οπότε και η ψυχή αποχωρίζεται μόνιμα και ολοκληρωτικά από το σώμα.
Η λατρεία των ψυχών των προγόνων, εμφανίζεται καθαρότερα σε μεταγενέστερες περιόδους, ενώ η λατρεία των νεκρών είναι άγνωστη στον Όμηρο. Φυσικά βρίσκονται κάποια κατάλοιπα μιας κάποτε ανθηρής λατρείας των ψυχών, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη μεταχείριση του νεκρού σώματος του Πατρόκλου στην Ιλιάδα.
Θυσίες προσφέρονται στην ψυχή κατά την ώρα της κηδείας, σχεδόν όπως οι τυπικές προσφορές σε υποχθόνιες θεότητες. Είναι “ολοκαυτώματα” που προσφέρονται εξ ολοκλήρου στον “Δαίμονα“, με σκοπό ο ίδιος να αναζωογονηθεί και ο θυμός του να κατευναστεί. Μη φανταστείτε σε αυτό το σημείο πλασματάκια με κερατάκια, ουρίτσες, σκανδαλιάρικα, ούτε και εκείνους τους μαύρους, τεράστιους, κακεντρεχείς και χαιρέκακους θεομάχους που χαίρονται να μας βασανίζουν επί και υπό της γης. Οι αρχαίοι έλληνες είχαν άλλην αντίληψη για αυτό που λεγόταν “δαίμων“.
Επιστρέφοντας όμως στα ταφικά μας, να μάθουμε πως τελούνται αθλητικοί αγώνες προς τιμήν των σημαντικών νεκρών, όπως αργότερα συνηθιζόταν να γίνονται στις γιορτές των Ηρώων και των Θεών για να ικανοποιηθεί η ψυχή του νεκρού. Μαζί με το σώμα καίγονται ή θάβονται διάφορα αντικείμενα που χρησιμοποιούσε ο άνθρωπος στην επίγεια ζωή του, κάτι που μαρτυρεί την πίστη πως αυτά που “θυσιάζονται”, πράγματα όπως πλούτη και όπλα, ο νεκρός θα τα χρησιμοποιούσε στην άλλη ζωή και τίποτα άλλο δε θα τον κρατά “πίσω” στον κόσμο των ζωντανών.
Έτσι, οι νεκροί δεν έχουν ένα “μόνιμο στέκι” που θα βοηθούσε στη λατρεία τους. Στην προομηρική περίοδο, όπως για παράδειγμα στις Μυκήνες, χρησιμοποιούνταν στα ταφικά μνημεία μια εστία θυσίας (εσχάρα) για τη λατρεία των κατοίκων του κάτω κόσμου. Να, μια καλή ιδέα για ψήσιμο… Μμμ… Μήπως; Και για να μη βλέπουν και τη φάτσα του νεκρού, του έβαζαν και μια προσωπίδα εκεί…
Μη νομίζετε πως όταν πέθαινε κάποιος βασιλιάς, διέφερε πολύ από το θάνατο ενός απλού ανθρώπου. Η διαφορά βρισκόταν στο ποσό χρημάτων που διατέθηκαν για να γίνουν όλες οι διαδικασίες ως την κηδεία του, πόσα λουλούδια θα του βάλουν, σε τι κασόνι (λάρνακα, υδρία ή άλλα αγγεία, στα αρχαία χρόνια) θα τον χωρέσουν… Σε κάθε περίπτωση, τα μοιρολόγια υπήρχαν. Ακόμα κι αν κάποιες φορές έπρεπε να πληρώσουν για να τον μοιρολογήσουν! Ναι, υπήρχαν και επαγγελματίες μοιρολογίστρες, που έλεγαν στερεότυπες μεν, αλλά αναγκαίες για το well-being του νεκρού… Να αισθάνεται χαρούμενος που τον κλαίνε και να σηκωθεί να φύγει!
Η θρηνωδία των γυναικών στη Μάνη γίνεται με διαλογικό τρόπο, όπως ακριβώς γίνεται στην αρχαία ελληνική τραγωδία. Είναι πρακτική με δύναμη που παρεμβαίνει στο συναίσθημα της δημόσιας ζωής του νεκρού, που προσκαλεί τους παρευρισκομένους να συμμετέχουν στη διαδικασία του θρήνου. Ο νεκρός γίνεται ιστορία και αθανατοποιείται, όντας μετά ο θεμέλιος λίθος για την ελεύθερη έκφραση και την αυτοσχέδια ποίηση.
Ο θρήνος αναγνωρίζεται σε κάθε περίπτωση. Αυτός που μαθαίνει την είδηση του θανάτου πιάνει το κεφάλι του, σα να θέλει να προστατευτεί από κάτι. Ανοίγει τα μάτια μην πιστεύοντας αυτά που άκουσε και τραβάει τα μαλλιά του. Τεντώνει το κορμί του γυρνώντας το κεφάλι του προς τον ουρανό και αρχίζει να χτυπάει το στήθος του. Καθώς αρχίζει να γδέρνει το πρόσωπό του, τέλος, απελευθερώνει μια κραυγή προς τον ουρανό, απαγγέλοντας έτσι τον πόνο του σε όλην την πλάση…
Τα δάκρυα έρχονται ως φυσικό επακόλουθο, να καταπραΰνουν τις εκούσιες πληγές στο πρόσωπό του…
Στο σπίτι του νεκρού και γύρω από το νεκρό σώμα, μαζεύονται για να θρηνήσουν και να κλάψουν όλοι μαζί. Οι παρευρισκόμενοι, κυρίως γυναίκες, αντιπροσωπεύουν τον νεκρό και αφηγούνται ιστορίες που περάσανε μαζί του και απευθύνονται σε αυτόν για να τον σηκώσουν από τον “ύπνο”. Δημιουργούν και επαναλαμβάνουν μια προφορική ιστορία που κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει, ειδικά εκείνη τη στιγμή. Οι ζωντανοί και οι νεκροί συνυπάρχουν σε ένα ενιαίο σύνολο, ο θάνατος δεν είναι παρά μόνο ύπνος.
Οι άντρες συνήθως συγκεντρώνονται μακρύτερα από τον νεκρό, όπου βρίσκονται οι γυναίκες. Πηγαίνουν βέβαια κοντά στο νεκρό, βρίσκονται δίπλα στο “κρεβάτι” του για να του δείξουν πως είναι εκεί μαζί του, ακόμα κι εκείνη τη στιγμή. Συγκρατούνται, συνήθως, αν και πάντα μπορεί να γλιστρήσουν δάκρυα πάνω στα μάγουλά τους.
Αυτά όλα ακολουθούν το νεκρό ως και την ώρα της ταφής του, μέσα στο νεκροταφείο. Σε κάποιες περιπτώσεις, και αφού έχουν εξουθενωθεί από το θρήνο, άλλες μοιρολογίστρες μεταφέρουν τις γυναίκες που θρηνούν στο σπίτι τους.
Μια σημαντική λειτουργία είναι πως το κλάμα μπορούσε να υπενθυμίσει και να επιβάλλει τις συλλογικές ηθικές υποχρεώσεις, όπως την εκπλήρωση της ηθικής του κώδικα αντεκδίκησης. Αυτή είναι η λεγόμενη βεντέτα, που τόσους έχει θερίσει στη Μάνη και την Κρήτη.
Προσοχή όμως: κάποιες βεντέτες αξίζουν παραπάνω από άλλες…
Πάντα είναι καλό να κάνεις ένα picnic στα νεκροταφεία! Για όσους δεν το έχουν δοκιμάσει ακόμα, συστήνεται ως ευήλιος, ευάερος και πολύ πολύ γαλήνιος χώρος για να περάσετε μερικές όμορφες και ευχάριστες στιγμές με την παρέα σας! Σας εγγυόμαστε πως θα έχετε καλή και ήσυχη παρέα, ενώ πάντα μπορείτε να θυμηθείτε πως κάποτε θα φτάσετε κι εσείς σε έναν παρόμοιο χώρο.
Τι χώρος θα είναι αυτός, τι μοιρολόγια θα πούνε, αλλά και γενικότερα τι θα σας κάνουν όταν μας αφήσετε χρόνους είναι άξιο απορίας. Αν αποκτούσατε μια μόνιμη κατοικία κάπου εκεί, δε θα προτιμούσατε να έρχονται οι φίλοι σας κάθε τόσο για επίσκεψη; Στον τάφο του Χριστού, στην Ιερουσαλήμ, κάτι τέτοιο γίνεται πάντως…
