Άρθρο του Μιλτιάδη Παπαδοπούλου.
Η πιο υπέροχη στιγμή μετά από αρκετές ώρες περιήγησης στο διαδίκτυο καθημερινά, είναι όταν εντοπίζεις στον Google News κάποιο νέο άρθρο του Clay Shirky. Αν και κάτι τέτοιο συμβαίνει σχετικά σπάνια (αφού γράφει και δημοσιεύει άρθρα ανά δύο μήνες περίπου), αλλά όταν υφίσταται αυτό το γεγονός, δίνει την έμπνευση για ανάλυση και σκέψη σε βάθος, δοσμένες με ενδιαφέροντα τρόπο.
Έχω την ανάγκη να αναφερθώ σε ένα από τα πιο ενδιαφέροντα άρθρα του με τίτλο “Η κατάρρευση των πολύπλοκων επιχειρηματικών μοντέλων“. Ο Shirky επισημαίνει ξανά το καυτό και πολυσυζητημένο ζήτημα του μέλλοντος αναφορικά με τα παραδοσιακά μέσα μαζικής ενημέρωσης στην εποχή του διαδικτύου, αφήνοντας να εννοηθεί ότι είναι καταδικασμένα να εξαφανιστούν από προσώπου γης, όμως το πράττει με ένα έξυπνο τρόπο.
Το ερώτημα που του θέτουν τα στελέχη των οργανισμών media είναι πότε θα μπορέσει το διαδίκτυο να τους φέρνει τέτοια έσοδα ώστε να καταφέρουν να καλύπτουν τα κόστη τους. Κάθε κερδοσκοπικός οργανισμός (όπως είναι οι τηλεοπτικές και εκδοτικές επιχειρήσεις) έχει δύο τρόπους να φτάνει στην κερδοφορία: να μειώνει τα κόστη του ή να αυξάνει τις πωλήσεις. Ο Shirky λέει με βεβαιότητα ότι η πρώτη επιλογή είναι μη αποδεκτή για τα Media και το θεμελιώνει με μια αναφορά στο βιβλίο του Joseph Tainter με τίτλο “Η κατάρρευση των πολύπλοκων κοινωνιών” (ο τίτλος είναι διαθέσιμος και σαν Google Book).
Στο βιβλίο αυτό ο Tainter μελετά την κατάρρευση πολιτισμών όπως οι Ρωμαίοι, οι Μάγια και οι Ινδιάνοι στο φαράγγι Chaco. Και οι τρεις πολιτισμοί είχαν κοινό χαρακτηριστικό τις πλούσιες παραδόσεις, τις σύνθετες κοινωνικές δομές, και προχωρημένη τεχνολογία. Όμως, οι πολιτισμοί αυτοί κατέρευσαν σε αυτό ακριβώς το σημείο της ανάπτυξης τους, και ο Tainter αποδεικνύει ότι η κατάρρευση τους δεν έγινε “παρά” την πρόοδο τους αυτή, αλλά “εξαιτίας” αυτής της προόδου και των σύνθετων δομών – οι οποίες αρχικά είχαν δημιουργηθεί για να λύνουν καλύτερα τα προβλήματα της ανάπτυξης.
Η κατάρρευση συμβαίνει επειδή, όταν έρχεται μια στιγμή κρίσης, οι κοινωνίες αυτές έχουν εξαιρετικά δυσκίνητες δομές για να την αντιμετωπίσουν. Γιατί δεν μπορούν να επανέλθουν σε λιγότερο σύνθετες δομές όταν οι περιστάσεις το απαιτούν; Ο Tainter λέει πως, δεν είναι επειδή δεν θέλουν, αλλά επειδή είναι πρακτικά αδύνατο (και αναφέρει αρκετά ενδιαφέροντα παραδείγματα για αυτό).
Κάνοντας τη χρονική μεταφορά στο σήμερα, ο Shirky κάνει τον παραλληλισμό των Μάγια με τις σημερινές μεγάλες επιχειρήσεις αναφέροντας δύο παραδείγματα. Στην πρώτη περίπτωση, αναφέρεται στην εμμονή μιας εταιρείας μεγάλης όπως η ATT που προσπάθησε το 1995 να μπει στον νέο, υποσχόμενο χώρο του web hosting, κρατώντας τις προδιαγραφές της “πολύ υψηλής ποιότητας” τις οποίες ήθελε να έχει σαν βασική αξία σε ό,τι έκανε.
Κατασκεύασε το μοτό “αξιοπιστία των πέντε 9″ που σήμαινε διαθεσιμότητα των servers στο 99,999% του χρόνου – μια υπηρεσία που κόστιζε αρκετά, υποθέτοντας όμως ότι η αγορά θα εκτιμούσε την υψηλή διαθεσιμότητα. Για να ανακαλύψει στην πορεία ότι της έπαιρναν τα μερίδια αγοράς εκατοντάδες μικροί ανταγωνιστές που πουλούσαν web hosting για 20 δολάρια το μήνα. Το να διαθέσει την υψηλής ποιότητας υποδομή της για 20 δολ. το μήνα ήταν μια ζημιογόνος δραστηριότητα, σε μια αγορά που πείναγε τόσο πολύ να μπει στο Web, ώστε ήταν διατεθειμένη να πάρει κατώτερης ποιότητας hosting αρκεί να μπορούσε να το πληρώσει. Η ATT ήθελε να ανταγωνιστεί αλλά ήταν αδύνατο να βγει στα κόστη καθώς είχε στήσει την υποδομή της πάνω στις προδιαγραφές (αλλά και τη λογική) των εταιρειών του είδους της.
In the Motherhood
Στη δεύτερη περίπτωση ο Shirky αναφέρει το πολύ ενδιαφέρον παράδειγμα της τηλεοπτικής σειράς “In the Motherhood“. Είχε ξεκινήσει σαν μια σειρά μικρών online video επεισοδίων, των οποίων το σενάριο έγραφαν απλοί χρήστες περιγράφοντας δικές τους προσωπικές ιστορίες, και ψηφίζοντας τις καλύτερες από όσες έβλεπαν. Το μοντέλο αυτό έβγαλε πολύ ενδιαφέρουσες ιστορίες, και με το μοτό “σχετικά με μητέρες, από μητέρες, για μητέρες” έκανε πολύ μεγάλη επιτυχία (εδώ το πρώτο επεισόδιο της σειράς).
Αποτέλεσμα της επιτυχίας ήταν οι παραγωγοί να υπογράψουν συμβόλαιο με το κανάλι ABC το 2009 για να μεταδίδεται τηλεοπτικά. Εκεί υπήρξε ένα μικρό “προβληματάκι”. Η ‘Ενωση Σεναριογράφων Αμερικής είναι ένας από τους βασικούς παίκτες του τηλεοπτικού προϊόντος. Δεν είχαν κανένα πρόβλημα με το “σχετικά με μητέρες” και το “για μητέρες”, αλλά το “από μητέρες”, …ήταν για αυτούς ένα θέμα. Στην τηλεόραση τα σενάρια τα γράφουν αυτοί και δεν τα αναθέτουν στο κοινό.
Οι διαπραγματεύσεις δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα: οι σεναριογράφοι ήταν ανυποχώρητοι, και το σενάριο της σειράς ανατέθηκε σε “επαγγελματίες”. Όταν η σειρά ανέβηκε στην τηλεόραση, οι μαμάδες ξαναέγιναν “θεατές”. Η σειρά πήγε άπατη. Πολύ σωστά ο Shirky γράφει:
Το κρίσιμο σημείο ήταν ότι η διαπραγμάτευση έγινε μέσα στο πλαίσιο της τηλεοπτικής βιομηχανίας, ανάμεσα σε παράγοντες που ανδρώθηκαν στην εταιρική λογική του 20ου αιώνα, και εξ ολοκλήρου μέσα στους περιορισμούς ενός πολύπλοκου συστήματος. Σε καμία περίπτωση η ανάμειξη των μαμάδων ως σεναριογράφων δεν μπήκε κάτω από το ερώτημα “μήπως αυτό θα ήταν ένα ενδιαφέρον πείραμα;”.
Οι σεναριογράφοι ήταν ένας παράγοντας του συστήματος – ένας από τους προνομιακούς συνομιλητές του – που ήταν αδύνατο να αγνοηθεί, σε βαθμό που να επιβάλει τη δική του παρουσία σε βάρος ενός επιτυχημένου εγχειρήματος.
Το παράδειγμα της τρομακτικής επιτυχίας του video του Τσάρλυ που δαγκώνει το δάχτυλο του αδελφού του (175 εκατ. προβολές, περισσότερες από το American Idol, το Dancing With The Stars, και το Superbowl μαζί) δείχνει ότι η επιτυχία στη νέα τηλεόραση δεν συνοδεύεται υποχρεωτικά με τον “επαγγελματισμό” του 20ου αιώνα. Πολλές φορές το video για να είναι επιτυχημένο, ίσως χρειάζεται να είναι φτιαγμένο με τη συνταγή του επαγγελματισμού, αλλά όταν αυτή τη συνταγή γίνεται αυτοσκοπός, τότε είναι συνταγή αποτυχίας στην εποχή του Internet.
Το Ελληνικό πρόβλημα
Η αναφορά του Shirky στο βιβλίο του Tainter με έκανε να σκεφτώ ένα παραλληλισμό με το πρόβλημα που αντιμετωπίζει η Ελληνική κοινωνία σήμερα – με την τεράστια οικονομική κρίση να εξελίσεται σε μια κρίση αξιών του συστήματος.
Ένα από τα ενδιαφέροντα ερωτήματα γύρω από τις παραδοχές του Tainter είναι το κατά πόσον οι αγορές και η δημοκρατία, οι βασικοί μηχανισμοί του κόσμου μας, θα μας επιτρέψουν να αποφύγουμε την κατάρρευση εξ αιτίας της πολυπλοκότητας. Όμως, πολύ σωστά ο Shirky λέει ότι υπάρχει ένα στοιχείο το οποίο ούτε η δημοκρατία, ούτε οι αγορές μπορούν να αγγίξουν – και αυτό είναι η γραφειοκρατία.
Οι γραφειοκρατίες ανατρέπουν τον δεύτερο Θερμοδυναμικό Νόμο. Στη γραφειοκρατία είναι ευκολότερο να κάνεις μια διαδικασία πιο πολύπλοκη, από το να την κάνεις πιο απλή, και είναι ευκολότερο να δημιουργήσεις ένα περιορισμό, από το να καταργήσεις κάποιον.
Όταν μιλάμε όμως για “γραφειοκρατίες” δεν αναφερόμαστε μόνο στις δομές του Δημόσιου τομέα και τους δημόσιους υπαλλήλους που τον αποτελούν (οι οποίοι συχνά εμποδίζουν την ανάπτυξη της κοινωνίας). Το πρόβλημα της Ελληνικής κοινωνίας σήμερα έγκειται εν πολλοίς στο γεγονός ότι αποτελεί ένα εξαιρετικά πολύπλοκο σύστημα, στο οποίο εκατοντάδες κοινωνικές ομάδες έχουν ως ύψιστη προτεραιότητα να αποτρέψουν τις κοινωνικές εκείνες αλλαγές που είναι αναγκαίες ώστε να απελευθερωθούν οι υγιείς δυνάμεις του τόπου. Οι αλλαγές αυτές είναι ενάντια στη δική τους ευημερία που στηρίζεται σε αυτό ακριβώς το πολύπλοκο σύστημα.
Το χειρότερο απ’ όλα είναι ότι όλες αυτές οι κοινωνικές ομάδες διαθέτουν τα μέσα να επιβάλουν τις δικές τους προτεραιότητες στην πολιτική εξουσία – ακριβώς ό,τι έκαναν οι Αμερικανοί Σεναριογράφοι στο In the Motherhood. Διαθέτουν μια τόσο προνομιακή θέση στον σύνθετο κοινωνικό ιστό της σημερινής Ελλάδας, που τους επιτρέπει να μην αφήσουν τις αλλαγές να συμβούν, μέχρι το όλο σύστημα να καταρεύσει.
Για να μην συμβεί αυτό χρειάζεται μια ηγεσία που είναι διατεθειμένη να “πέσει υπέρ πατρίδος” ανεξαρτήτως κόστους. Κάτι που δεν βλέπω να υπάρχει σήμερα, ανεξάρτητα από καλές προθέσεις. Νομίζω ότι η εξυγίανση της Ελλάδας θα έλθει τελικά μέσα από την πλήρη κατάρρευση του οικοδομήματος – είτε με τη μορφή της πτώχευσης είτε με οποιαδήποτε άλλη μορφή.
Και φυσικά, ελπίζω να έχω κάνει λάθος στην εκτίμηση μου.
