Όλοι οι άνθρωποι είναι ικανοί να διαπράξουν βασανιστήρια και άλλες «πράξεις μεγάλης κακίας». Αυτό είναι το δυσοίωνο συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε μια ανάλυση 25.000 ψυχολογικών μελετών
Περισσότερες από εικοσιπέντε χιλιάδες ψυχολογικές μελέτες που αφορούσαν περίπου οκτώ εκατομμύρια εθελοντές συμμετέχοντες υποστηρίζουν το συμπέρασμα της ικανότητας όλων των ανθρώπων για «κακές πράξεις», όπως εξηγεί η Susan Fiske του Πανεπιστημίου του Princeton στη Νέα Υόρκη.
Οι ερευνητές έλαβαν υπόψη του τις συνθήκες υπό τις οποίες διαφορετικά άτομα προέβησαν σε ανομολόγητες πράξεις βίας στις διαβόητες φυλακές Abu Ghraib του αμερικανικού στρατού στο Ιράκ.
«Θα μπορούσε κάθε μέσος δεκαοχτάχρονος να έχει βασανίσει εκείνους τους κρατουμένους; Θα μπορούσα να έχω την απάντηση: Ναι, σχεδόν καθένας θα μπορούσε» τονίζει η Fiske.
Αρκετοί τύποι συμπεριφοράς, ανάμεσα στους οποίους και οι βίαιες πράξεις, επηρεάζονται τόσο από τα πρότυπα εξουσίας, την πίεση του περιβάλλοντος, και άλλες κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, όσο και από την ψυχολογία του ίδιου του ατόμου, όπως εξηγεί η ίδια.
«Αν δεν κατανοήσουμε τη σημασία του γενικού κοινωνικού πλαισίου και δεν αποδεχτούμε ότι οποιοσδήποτε θα μπορούσε να προβεί σε πράξεις βασανισμού (τρίτων) υπό ορισμένες συνθήκες, τότε ετοιμάζουμε τους εαυτούς μας για καταστάσεις όπου απάνθρωπες πράξεις όπως αυτές του Abu Ghraib θα προκύψουν και πάλι» προειδοποιεί η Fiske.
Η πίεση από το περιβάλλον
Οι ερευνητές αναγνώρισαν ορισμένες καταστάσεις οι οποίες θεώρησαν ότι συντελούν στην διάπραξη βιαιοπραγιών –ανάμεσα σε αυτές, οι περιπτώσεις όπου τα άτομα αισθάνονται ότι εξωθούνται, υπόκεινται σε ψυχολογική πίεση (άγχος) ή χλευασμό.
Σύμφωνα με τους επιστήμονες, η ανάγκη να προσαρμοστούν στην ομάδα, στην οποία θεωρούν ότι ανήκουν, αλλά και να υπακούσουν αυτούς που είναι ανώτεροι ιεραρχικά –ή και να φερθούν με τρόπο που πιστεύουν ότι θα επικροτήσουν οι ανώτεροι- θα μπορούσε να οδηγήσει τα άτομα σε συμπεριφορές που υπό φυσιολογικές συνθήκες και τα ίδια θα θεωρούσαν ανάρμοστες.
«Σίγουρα, πράξεις βασανισμού θα μπορούσε να κάνει σχεδόν οποιοσδήποτε –όχι μονάχα κάποιος ψυχοπαθής» τονίζει ο Ian Robbins, κλινικός ψυχολόγος, ο οποίος έχει εργαστεί στο νοσοκομείο St. George του Λονδίνου για τη θεραπεία θυμάτων βασανισμού αλλά και ανθρώπων που κακοποίησαν άλλους.
«Προκύπτει μια διαδικασία ‘εξέλιξης’, κατά την οποία ο θύτης αρχικά προβαίνει σε μικρές πράξεις βίας –ίσως ένα περιστασιακό χαστούκι- και με την πάροδο του χρόνου αυτές οι πράξεις βίας κλιμακώνονται σε επίπεδα οριακού βασανισμού» υποστηρίζει ο ίδιος.
»Όλα αυτά πραγματοποιούνται στο κοινωνικό πλαίσιο της αποδοχής, όπου ο θύτης οδηγείται να νιώσει ιδιαίτερος επειδή έφερε σε πέρας την κακοποίηση, και διαχωρίζονται ως μια ξεχωριστή μυστική δραστηριότητα»
Από την πλευρά της, η Fiske υπογραμμίζει ότι η αποξένωση και ο αποκλεισμός ορισμένων ομάδων τις καθιστά «αξιοκαταφρόνητες, υπάνθρωπες και αηδιαστικές» στα μάτια των βασανιστών, μετατρέποντας την κακοποίηση τέτοιων «αποκτηνωμένων» θυμάτων μακράν ευκολότερη.
Επιπλέον, η ίδια τονίζει ότι οι ιδιαίτερα συνεκτικοί πληθυσμοί –όπως είναι οι στρατιωτικές ομάδες- μπορούν είτε να ενθαρρύνουν τις προκαταλήψεις, είτε να τις αποθαρρύνουν στην πράξη. Για παράδειγμα, όπως παρατηρεί η Fiske, ενώ ο αμερικανικός στρατός είναι υποδειγματική δομή στην οποία συνεργάζονται άριστα λευκοί και νέγροι, ωστόσο άλλου είδους προκαταλήψεις οδήγησαν στα βασανιστήρια των Ιρακινών κρατουμένων.
Σχεδόν όλοι
Όπως προκύπτει από τα ίδια τα συμπεράσματα της έρευνας, υπάρχουν πάντα και εκείνοι που απέχουν από την ομάδα, οι οποίοι προσπαθούν να αποτρέψουν τις βιαιοπραγίες.
«Οι άνθρωποι που διαχωρίζουν τη θέση τους συχνά έχουν έντονη συνείδηση των ηθικών αξιών ή τέτοια θρησκευτική πίστη που τους επιτρέπει να ξεπεράσουν την φυσική τους τάση να ακολουθήσουν τους ανώτερους ή να προσαρμοστούν στην ομάδα» εξηγεί ο Robbins says. Όμως είναι λίγοι, και επειδή κάτω από ορισμένες συνθήκες οποιοσδήποτε θα μπορούσε να προβεί σε κακοποίηση, οι καταστάσεις που ευνοούν τη βιαιοπραγία θα πρέπει να ελεγχθούν, όπως πιστεύει ο ίδιος.
«Κάθε διαδικασία που περιλαμβάνει τη φυλάκιση ανθρώπων και την ανάκριση (των κρατουμένων) χρειάζεται να είναι ανοικτή σε δημόσια έρευνα και όχι να πραγματοποιείται ως στρατιωτικό μυστικό» σχολίασε ο ίδιος.
»Το βρίσκω εξαιρετικά τρομακτικό το ότι Αμερικανοί στρατιωτικοί στο Πεντάγωνο συζητάνε για το ποια είδη βασανισμού είναι αποδεχτά και πια όχι».
