Το Ηράκλειο βρίσκεται στην Κεντρική Κρήτη, και ο νομός αντιστοιχεί περίπου στην περιοχή της αρχαίας Κνωσίδας, όπου κατοικούσαν οι αρχαίοι Κνώσιοι.
Είναι μια από τις μεγαλύτερες πόλεις της Ελλάδας, η μεγαλύτερη πόλη του νησιού, έδρα του ομώνυμου νομού και δήμου, με πληθυσμό 116.731 κατοίκους (απογραφή 1991).
Στη θέση της σημερινής πόλης υπήρχε στην αρχαιότητα ο παραλιακός συνοικισμός Ηράκλειο, ένα από τα λιμάνια της αρχαίας Κνωσού, που πήρε το όνομά του από το ναό του Ηρακλή, που βρισκόταν εκεί.
Ιστορία
Ο συνοικισμός ήταν ασήμαντος μέχρι το 823 μ.Χ. όταν οι Σαρακηνοί Άραβες που είχαν καταλάβει την Κρήτη, το επέλεξαν για πρωτεύουσα του νησιού, το περιέφραξαν με τάφρο και το ονόμασαν Χαντάκ (=τάφρος) και ελληνικότερα Χάνδακα. Την πόλη χρησιμοποιούσαν οι Άραβες ως ορμητήριο για τις ληστρικές επιθέσεις τους και χρειάστηκαν 140 χρόνια για να ελευθερωθεί, το 963, από το Βυζαντινό αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά.
Το 1210 οι Ενετοί κατέλαβαν την Κρήτη και διατήρησαν το Χάνδακα ως πρωτεύουσα. Έχτισαν το δουκικό μέγαρο, το μέγαρο του αρχιστράτηγου, το σημερινό δημαρχείο, το ναό του Αγίου Μάρκου και άλλους ναούς, την κρήνη του δούκα Μοροζίνι κ.ά. Το σπουδαιότερο όμως έργο των Ενετών ήταν το μεγάλο φρούριο που χτιζόταν 108 ολόκληρα χρόνια. Το μεγαλύτερο μέρος του φρουρίου σώζεται ακόμη και σήμερα.
Οι Βενετοί έκτισαν επίσης και το λιμάνι, που απόκτησε σημαντική κίνηση. Η βενετική κυριαρχία ήταν πολύ καταπιεστική στον οικονομικό τομέα, αλλά άφησαν ελεύθερη την παιδεία και τη θρησκεία. Έτσι το Ηράκλειο έγινε φυτώριο τεχνών και λογοτεχνίας και αναδείχθηκαν πνευματικοί άνδρες, όπως ο Βιτσέντζος Κορνάρος, ο Κύριλλος Λούκαρης και ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος, ο ονομαστός ζωγράφος που δημιούργησε στην Ισπανία.
Το 17ο αιώνα το Ηράκλειο μετά από εικοσάχρονη πολιορκία έπεσε στα χέρια των Τούρκων, που το ονόμασαν Κάστρο ή Μεγάλο Κάστρο. Οι Τούρκοι φέρθηκαν με σκληρότητα στους κατοίκους. Στο Ηράκλειο γδάρθηκε ζωντανός και κατόπιν εκτελέστηκε ο Δασκαλογιάννης, αρχηγός της Κρητικής Επανάστασης του 1770. Η καταστροφή και η ερήμωση ήταν ολοκληρωτική. Οι κάτοικοί έφυγαν και κατά την παράδοση έμειναν μόνο δύο ιερείς, μία γυναίκα και τρεις Εβραίοι. Το 1822 μετονομάστηκε σε Ηράκλειο από την αρχαία Ηράκλεια.
Επαναστάτησε πολλές φορές εναντίον των Τούρκων, χωρίς όμως ιδιαίτερη επιτυχία. Κατά τη μάχη της Κρήτης (1941) έγιναν σκληρές μάχες μεταξύ των Ελλήνων-Άγγλων από τη μία πλευρά και των Γερμανών από την άλλη. Από το σφοδρό βομβαρδισμό των κατακτητών έπαθε σοβαρές καταστροφές.
Το Ηράκλειο έπαθε μεγάλες καταστροφές από τους σεισμούς. Οι κυριότεροι ήταν του 1303, του 1508, του 1810, του 1856 και του 1926. Η πόλη επί βενετοκρατίας και τουρκοκρατίας λεγόταν Κάστρο, Μεγάλο Κάστρο και Χώρα. Από το 1822 και πιο επίμονα από το 1852 με την προσπάθεια των λόγιων και των αρχηγών των επαναστάσεων άρχισε να παίρνει το παλιό της όνομα Ηράκλειο που επιβλήθηκε οριστικά το 1869.
Η τουρκική κυριαρχία στο Ηράκλειο καθώς και σ’ ολόκληρη την Κρήτη τέλειωσε το 1898, ακολούθησε η περίοδος της αυτονομίας και μετά η ένωση με την Ελλάδα. Κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η πόλη βομβαρδίστηκε άγρια από τους Γερμανούς και καταστράφηκε σχεδόν η μισή.
Σήμερα το Ηράκλειο είναι μια σύγχρονη πόλη, τέταρτη σε πληθυσμό στην Ελλάδα και τρίτο λιμάνι της χώρας μετά τον Πειραιά και τη Θεσσαλονίκη. Είναι μεγάλο οικονομικό κέντρο και από τις πρώτες τουριστικές πόλεις της χώρας. Η πόλη απλώθηκε έξω από τα τείχη, όπου χτίστηκαν αθλιότατα προάστια. Το Ηράκλειο είναι μια πόλη που προκαλεί ενδιαφέρον για τα ιστορικά της μνημεία, αλλά και για την ομορφιά της. Προσελκύει πλήθος τουρίστες από όλα τα μέρη του κόσμου. Οι παλιές συνοικίες του Ηρακλείου θυμίζουν την παλιά τουρκόπολη, που περιβάλλεται από τα επιβλητικά βενετικά τείχη. Οι νέες όμως συνοικίες ξεχύνονται πέρα από το φρούριο και δίνουν όψη μεγαλούπολης.
Η πόλη έχει πολλές πλατείες, όπως των Τριών Καμαρών (Ελευθερίας), του Ελευθέριου Βενιζέλου κ.ά. Ανοιχτά από το λιμάνι βρίσκεται το ακατοίκητο νησί Ντία, που είναι γεμάτο κουνέλια. Ο περίπατος των κατοίκων γίνεται στην πλατεία Ελευθερίας (Τριών Καμαρών) και στο Μπεντενάκι, δηλ. το βόρειο παραλιακό χαμηλό τμήμα του τείχους. Τα σπουδαιότερα αξιοθέατα της πόλης είναι τα εξής: Το μινωικό μουσείο, που έχει παγκόσμια φήμη, είναι μοναδικό στον κόσμο, γιατί στεγάζει πολλά μνημεία του μινωικού πολιτισμού.
Εκεί βρίσκονται οι περίφημες τοιχογραφίες της Κνωσού, η σαρκοφάγος της Αγίας Τριάδας, οι εκπληκτικές θεές των φιδιών, ο δίσκος της Φαιστού με την ανεξήγητη ακόμα μινωική γραφή κ.ά.
Αξιοθέατα
Το ιστορικό μουσείο Κρήτης περιέχει ενδιαφέροντα θρησκευτικά και εθνολογικά ευρήματα της Κρήτης από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες και μετά. Η Κρήνη του Μοροζίνι βρίσκεται στην κεντρική πλατεία του Ηρακλείου και κατασκευάστηκε από το Βενετό στρατηγό Φραγκίσκο Μοροζίνι. Την κρήνη διακοσμούν τέσσερα λιοντάρια που βγάζουν από το στόμα τους άφθονο νερό και με την πλάτη τους σηκώνουν μια μεγάλη μαρμάρινη λεκάνη. Ο Μεγάλος Κούλες πρόκειται για το βενετικό φρούριο στην είσοδο του λιμανιού που χτίστηκε στα 1523-1540. Στο φρούριο διατηρούνται και οι τρεις λέοντες του Άγιου Μάρκου.
Κοντά στο βενετσιάνικο λιμάνι είναι το κάστρο (ο Καλές), που άλλοτε ήταν φυλακές και τώρα έγινε τουριστικό περίπτερο. Από το μεγάλο τείχος, που προστάτευε κυκλικά την πόλη, διατηρούνται ακόμα αρκετά τμήματα. Σώζεται ακόμα αναστηλωμένη η Λότζα, δηλ. η Ενετική Λέσχη. Στην πλατεία Καλλερμών βρίσκεται ο ναός του Αγίου Μηνά, χτισμένος από το 1700. Αλλά εκείνο που προκαλεί θαυμασμό στον επισκέπτη της πόλης είναι το μουσείο της, που έχει αξιόλογα αντικείμενα του μινωικού πολιτισμού και της ρωμαϊκής εποχής.
Τα βενετικά τείχη του Χάνδακα: σημαντικό οχυρωματικό έργο της εποχής όπου κατασκευαζόταν 100 ολόκληρα χρόνια από τους Βενετούς. Το περιτριγύριζαν δώδεκα μικρά φρούρια, που σώζονται ερειπωμένα και σήμερα. Επίσης ονομαστές είναι και αρκετές εκκλησίες που έχουν ωραία διακόσμηση και αξιόλογες αγιογραφίες.
