Shigeru Ban: Ο βραβευμένος αρχιτέκτονας που μάγεψε με τη δουλειά του

Δεν είναι εύκολο να κατηγοριοποιήσει κανείς τον Shigeru Ban, τον 37ο αρχιτέκτονα που τιμήθηκε με το Βραβείο Pritzker το 2014, αφού στο έργο του συνδυάζει την Ιαπωνική μινιμαλιστική αισθητική με επιρροές από τον δυτικό μοντερνισμό, την καινοτόμα σκέψη, την οικολογική συνείδηση και το ανθρωπιστικό έργο.

Ο Shigeru Ban (ελληνικά: Σιγκέρου Μπαν) γεννήθηκε στο Tokyo το 1957 όπου και σπούδασε αρχιτεκτονική. Αργότερα, συνέχισε τις σπουδές του στο Los Angeles, στο Southern California Institute of Architecture και στην συνέχεια στο Cooper Union’s School of Architecture της Νέας Υόρκης, όπου μαθήτευσε κοντά στον John Hejduk.

Ο Hejduk, μέλος της ομάδας των “Πέντε της Νέας Υόρκης” (μαζί με τους Peter Eisenman, Michael Graves, Charles Gwathmey και Richard Meier, με μέντορα τον Philip Johnson), ήταν οπαδός του καθαρού μοντερνισμού, όπως εκφράστηκε στο έργο του Le Corbusier κατά τις δεκαετίες 1920 και 1930. Κοντά του ο Ban ήρθε σε επαφή με τις έννοιες της “Αρχιτεκτονικής Ποιητικής” και της “Σύνθεσης ποίησης σε τρεις διαστάσεις”.

Η επιρροή του Hejduk ήταν διαρκής στο έργο του Shigeru Ban, που είναι μια συνεχής εξερεύνηση της σύνθεσης βασικών γεωμετρικών στοιχείων. O ίδιος πιστευει στον αόρατο δομικό σκελετό, επιλέγοντας όμως όχι να καλύψει, αλλά να κάνει τα δομικά στοιχεία αναπόσπαστο τμήμα του αισθητικού σχεδιασμού.

Οι μορφολογικοί αυτοί πειραματισμοί του κοντά στον Hejduk, τον βοήθησαν να κατανοήσει τα διάφορα δομικά συστήματα και τον οδήγησαν στην ανακάλυψη και υιοθέτηση νέων δομικών λύσεων από απρόσμενα υλικά όπως το χαρτί — και συγκεκριμένα οι χαρτονένιοι σωλήνες.

Υπήρξε ο πρώτος αρχιτέκτονας στην Ιαπωνία που σχεδίασε και κατασκεύασε ένα κτίριο χρησιμοποιώντας το χαρτί σαν βασικό δομικό υλικό — κάτι για το οποίο χρειάστηκε ειδική άδεια, ώστε να μπορέσει να ικανοποιήσει τον Ιαπωνικό οικοδομικό κώδικα το 1986.

Ο ίδιος λέει ότι “δεν του αρέσει η σπατάλη” και πως σε αυτή την φράση περικλείεται ολόκληρη η φιλοσοφία του ίδιου και του έργου του.

Το χαρτί ως δομικό υλικό είναι ιδιαίτερα ελκυστικό για τον Ban γιατί κοστίζει πολύ λίγο, είναι ανακυκλώσιμο αλλά και ανανεώσιμο, σε πλήρη συμφωνία με τις αρχές της οικολογικής, βιώσιμη αρχιτεκτονικής. Επιπλέον η δομική συμπεριφορά του χαρτιού -χαρτονιού για την ακρίβεια-, είναι καλύτερη από ο,τι θα περίμενε κανείς, ενώ παραμένει ένα υλικό που είναι ευρέως διαθέσιμο σε όλο τον κόσμο.

Ειδικά σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών όπου η ανάγκη δημιουργίας προσωρινών καταφυγίων για τους πληγέντες πληθυσμούς είναι άμεση, η μέθοδος του Shigeru Ban ααποδείχτηκε οικονομική και σωτήρια. Πολλές φορές το ξύλο που χρησιμοποιείται παραδοσιακά για την δημιουργία των καταυλισμών δεν είναι διαθέσιμο και μπορεί να οδηγήσει σε αποψίλωση πολύτιμων δασικών εκτάσεων, ενώ σε άλλες περιπτώσεις, οι κάτοικοι προτίμησαν να πουλήσουν τους -σαφώς ακριβότερους- αλουμινένιους σκελετούς που τους παραχωρήθηκαν για να κατασκευάσουν τα καταφύγιά τους, για να κερδίσουν χρήματα.

Οι χαρτοσωλήνες από την άλλη είναι πολύ οικονομικοί, ευρύτατα διαθέσιμοι και δεν έχουν ανταλλακτική αξία.

Ο Ban έβαλε σε εφαρμογή το “χάρτινο καταφύγιό” του μετά τον σεισμό 7,2 Ρίχτερ που έπληξε το Kobe το 1994. Η συναρμολόγηση των οικoδομικών μονάδων εμβαδού 16 m² ήταν μια απλή διαδικασία, την οποία μπορούσαν να ολοκληρώσουν τα μέλη της κάθε κοινότητας χωρίς να χρειάζονται εξειδικευμένες γνώσεις.

Τα κενά μεταξύ των σωλήνων που αποτελούν τους τοίχους διευκολύνουν τον αερισμό, ενώ μπορούν να κλείσουν εύκολα με ταινίες υφάσματος για να προστατεύσουν από το κρύο. Η οροφή αποτελείται από το αδιάβροχο ύφασμα που χρησιμοποιείται στις σκηνές και η θεμελίωση έγινε με κιβώτια μπύρας που παραχωρήθηκαν γεμισμένα με σάκους άμμου. Οι μονάδες αυτές πρόσφεραν μεγαλύτερη ευελιξία στην χρήση από τα αντίσκηνα που χρησιμοποιούνται παραδοσιακά.

Παραλλαγές αυτού του συστήματος δημιουργίας καταφυγίων χρησιμοποιήθηκαν στην συνέχεια στην Τουρκία, τη Ρουάντα και άλλες χώρες.

Συνειδητά επιλέγει να δουλεύει με γνωστά, απλά υλικά υλικά σύμφωνα με την μινιμαλιστική ιδεολογία του, χωρίς να ενδιαφέρεται για διαφορετικούς, πιο εξελιγμένους τύπους χαρτονιού νέας τεχνολογίας ή χρήση ειδικών μεμβρανών, εφόσον μπορεί να επιτύχει τα ίδια επίπεδα υγρομόνωσης και πυροπροστασίας με απλή επικάλυψη πολυουρεθάνης και ακρυλικών βαφών.

Για την κατασκευή του “The Paper Dome” το 1998, η αντικατάσταση των συμβατικών υλικών από χαρτί σήμαινε πως έπρεπε να βρει τρόπους να ικανοποιήσει τα αυστηρά οικοδομικά κριτήρια, με αποτέλεσμα να υποβάλει λεπτομερή στατικά και κατασκευαστικά σχέδια για έγκριση.

Στην κατασκευή συνδύασε ευθύγραμμους χαρτονένιους σωλήνες με ξύλινους, το υψηλό κόστος των οποίων εξισορροπήθηκε από την χαμηλή τιμή του χαρτιού.

Το 2000 σχεδίασε το Ιαπωνικό περίπτερο, διαστάσεων 72 x 25 μέτρων και ύψους 16, για την Expo 2000 στο Ανόβερο, από χαρτονένιους σωλήνες ύψους 20 m, διαμέτρου 121mm και πάχους 25mm.

Οι σωλήνες αδιαβροχοποιήθηκαν εσωτερικά και εξωτερικά με ένα στρώμα πολυουρεθάνης. Η επικάλυψη αυτή σε συνδυασμό με την υψηλή πυκνότητα του χαρτονιού, το κάνει απρόσμενα βραδύκαυστο ώστε να περνάει με επιτυχία τις δοκιμές πυροπροστασίας. Όλοι οι σύνδεσμοι και οι ενώσεις αντικαταστάθηκαν από λωρίδες υφάσματος, κάτι που έκανε την συναρμολόγηση και αποσυναρμολόγηση του ακόμα πιο εύκολη. Το κτίσμα θεμελιώθηκε με ξύλινα κουτιά γεμάτα άμμο.

Η κατασκευή της οροφής χρειάστηκε να ενισχυθεί με μία ξύλινη υποκατασκευή, εξαιτίας του πολύ αυστηρού οικοδομικού κανονισμού της Γερμανίας και της ριζοσπαστικής χρήσης του χαρτιού ως δομικό στοιχείο, ολόκληρο όμως το περίπτερο μετά το πέρας της έκθεσης αποσυναρμολογήθηκε και οι χαρτοσωλήνες ανακυκλώθηκαν σε χαρτοπολτό, σε πλήρη συμφωνία με το πνεύμα της έκθεσης που είχε ως θέμα την προστασία του περιβάλλοντος.