Το πιο αποδοτικό οπτικοακουστικό εκπαιδευτικό σύστημα, το θέατρο, από το κωμικό έως την τραγωδία, ως κοινωνική κριτική αλλά και ως συνιστώσα ευζωίας.
Ο άνθρωπος έχει ανάγκη τον συνάνθρωπο. Η εναρμόνιση του ατόμου στην κοινότητα εγγυάται το ευ ζην. Η λειτουργική ένταξή του, με βάση τον καταμερισμό εργασίας και ικανοτήτων, απαιτεί γνώσεις και συμμόρφωση σε κοινωνικούς κανόνες. Η πολιτεία υπηρετεί τον πολίτη και ο πολίτης την πολιτεία. Η ισχύς της είναι συνισταμένη της υγείας, της μόρφωσης και της ομοψυχίας των κατοίκων της, που είναι αλληλόχρεοι.
Ο Αριστοτέλης ρωτήθηκε αν διαφέρουν οι εκπαιδευμένοι από τους αμόρφωτους. Και απάντησε: «Οσο οι ζωντανοί από τους πεθαμένους». Η γνώση είναι δύναμη και καταφύγιο. Η παιδεία αποτελεί το άριστο των αγαθών που προσφέρει η κοινωνία στο άτομο. Ωστόσο, ακόμη και στην αρχαία Αθήνα ήταν δυσαπόκτητη. Η πόλη προόριζε την παιδεία για τους πολίτες που είχαν πόρους. Ο,τι σήμερα γνωρίζουμε για την Αθήνα πηγάζει από κείμενα ολίγων προικισμένων διανοητών. Οι μαρτυρίες τους δεν αντικατοπτρίζουν την καθημερινότητα. Η πόλη που αποτέλεσε το «λίκνο του πολιτισμού» στηρίχθηκε σε ολίγους πορφυρογέννητους γηγενείς Αθηναίους. Σταδιακά αναγνωρίστηκε η ανάγκη της «εκπαίδευσης» των κατοίκων της Αττικής.
Ο Κλεισθένης θεωρείται θεμελιωτής της αθηναϊκής δημοκρατίας. Ομως, η λέξη «δημοκρατία» δεν είχε πλαστεί ακόμη στις μέρες του. Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, του Πεισίστρατου και του Σόλωνα έφεραν την Αθήνα στην αρχηγία του αττικού κράτους των 30.000 ενήλικων αρρένων πολιτών. Η δύναμη αυτή ήταν ετερογενής και ετερόκλητη. Η ομογενοποίησή της αναγκαία. Και η παιδεία της μονόδρομος. Η Αττική τότε είχε γόνιμα μεσόγεια και παραλίες. Ο λαός κατοικούσε εκτός πόλης και «σχολείο» δεν υπήρχε με την έννοια της βασικής εκπαίδευσης. Το κράτος παραμένει κραταιό όταν δομεί το 80% των πολιτών σε μια συμπαγή πνευματικά και ηθικά «μέση τάξη». Αν υπάρξει «κενό» παιδείας, τα κράτη αυτοκτονούν, με βαθμιαία μετάβαση από τον πολίτη (ενεργό συμμέτοχο στα κοινά) στον ιδιώτη (παθητικό θεατή πολιτικών φαινομένων).
Στην αρχή της κλασικής περιόδου, το κράτος των Αθηνών αντέδρασε, θεσπίζοντας τη λειτουργία «λαϊκών πανεπιστημίων» δύο φορές τον χρόνο: Ανοιχτά λαϊκά εκπαιδευτικά σεμινάρια, «θεατροπανηγύρεις», που εστίαζαν στη διδαχή της ισχύος θεσμών και θεών: Πατρίς – Θρησκεία – Οικογένεια. Η τριήμερη φιλοξενία των ετεροδημοτών ήταν δωρεά –χορηγία– του κράτους. Η ιδέα διακοσμήθηκε ανάλογα. Το σεμινάριο ονομάστηκε «θέατρο». Το αμφιθέατρο, η ορχήστρα και ο ηθοποιός λειτούργησαν ως το πιο πρώιμο και αποδοτικό οπτικοακουστικό εκπαιδευτικό σύστημα όλων των εποχών. Το αρχαίο θέατρο δεν πρόλαβε να διακηρύξει Παιδεία, Ελευθερία, Δικαιοσύνη, δηλαδή να γίνει περισσότερο ανθρωποκεντρικό.
Ο ηθοποιός ποιεί ήθος. Τα παθήματά του αντανακλούν πάθη και απεικονίζουν τιμωρίες των παραβατών. Ολα διδάσκουν υπακοή στους νόμους των ανθρώπων (κράτος) και των θεών (μοίρα). Και σχολιάζονται αναλυτικά από τον «χορό» (λαός) προς εμπέδωση. Η ευμάθεια που προκαλεί ο θεατρικός διάλογος δεν συγκρίνεται με εκείνη που προκύπτει από την εξ άμβωνος κατήχηση σε εκκλησίες, στρατώνες και πολιτικές συγκεντρώσεις.
Η γνώση είναι δύναμη και καταφύγιο. Η παιδεία αποτελεί το άριστο των αγαθών που προσφέρει η κοινωνία στο άτομο.
Η εκπαίδευση μετουσιώνει τον Ηomo sapiens σε άνθρωπο. Και το ζην σε ευ ζην διδάσκοντας το ευ πράττειν. Ωστόσο, ιστορικά, όλες οι παντοδύναμες αυτοκρατορίες πνεύματος και ύλης αυτοκτονούν όταν αιχμαλωτίζονται από την ελίτ τους, τη «δημοκρατία των ολίγων». Το δημοκρατικό ιδεώδες του Περικλή παρέμεινε θεώρημα. Ενώ λειτούργησαν δήμοι, Βουλή, Αρειος Πάγος, οι λειτουργοί τους προωθούνταν από μία ή δύο οικογένειες κάθε φυλής. Θύμα πολιτικών ισορροπιών και ο ίδιος ο Περικλής, που καθαιρέθηκε από το αξίωμα του στρατηγού και τιμωρήθηκε με πρόστιμο. Πέθανε θύμα του λοιμού. Αργότερα, φάνηκε ότι η ελίτ της αθηναϊκής δημοκρατίας αγνόησε την πραγματικότητα. Οτι οι δυνάμεις που διαμόρφωσαν τη χρυσή εποχή, η αρχική ομογενοποίηση των δέκα φυλών και των τριάντα τριττυών των Αθηναίων, μπορούσαν και να την καταστρέψουν αν δεν ολοκληρώνονταν. Η ελίτ αγνόησε την ανάγκη ομοψυχίας του λαού της Αττικής.
Οταν η ισχύς της πόλης αυξανόταν με τα λεφτά της Δήλιας Συμμαχίας, ο Περικλής έχτιζε στην Αθήνα ναούς αντί σχολείων στην Αττική, ώστε να εκπαιδεύσει τον λαό στη συνύπαρξη. Ο λοιμός των Αθηνών, πυροδοτούμενος από τον πόλεμο, σηματοδότησε χρονικά την κατάρρευση της πόλης. Ο πληθυσμός της Αττικής (οι οπλίτες του κράτους) είχε βαθιές ρίζες στη γόνιμη αλλά ανοχύρωτη ύπαιθρο. Ο απαίδευτος ψαράς ή γεωργός άργησε πολύ να κατανοήσει και να υπακούσει στην ανάγκη έγκαιρης καταφυγής εντός των τειχών. Να εγκαταλείψει βιος και σοδειά, χωρίς αντίσταση, στη λεηλασία των Σπαρτιατών.
Οι Αθηναίοι ήταν ναυτικοί, ενώ οι Σπαρτιάτες αήττητοι στην ξηρά. Η κύρια μάζα του αθηναϊκού στρατού προερχόταν από τα μεσαία στρώματα του λαού, που είχε πεσμένο ηθικό αφού ζούσε έξω από την αθηναϊκή ευημερία. Ταυτόχρονα, οι συνθήκες ζωής μέσα στην πόλη χειροτέρευαν καθημερινά με ραγδαίους ρυθμούς. Η υπερσυγκέντρωση του πληθυσμού έθρεψε την πανδημία. Ο φοβερός λοιμός, στο δεύτερο καλοκαίρι του πολέμου, εξολόθρευσε το ένα τέταρτο των κατοίκων και προκάλεσε την ουσιαστική κατάρρευση του κάστρου του αθηναϊκού πολιτισμού.
Ωστόσο, το αποδοτικότερο οπτικοακουστικό εκπαιδευτικό σύστημα, το θέατρο, είχε προλάβει να αποκτήσει το «άτακτο» παιδί του, την κωμωδία. Παρακολουθώντας τις αντιδράσεις των θεατών, οι δημιουργοί του παρατήρησαν ότι η προθυμία προσέλευσης μεγιστοποιούνταν όσο το κωμικό στοιχείο και η σάτιρα αυξάνονταν. Το αθηναϊκό κράτος έλαβε υπό την προστασία του την κωμωδία πενήντα χρόνια μετά τη θέσπιση των δραματικών αγώνων. Το ύφος της, εξάλλου, ήταν πιο κοντά στα διονυσιακά ήθη, την πηγή του θεάτρου.
Οι δημιουργοί του θεάτρου παρατήρησαν ότι η προθυμία προσέλευσης μεγιστοποιούνταν όσο το κωμικό στοιχείο και η σάτιρα αυξάνονταν. Ο λαός μαθαίνει πιο εύκολα Αριστοφάνη παρά Θουκυδίδη.
Η διονυσιακή λατρεία συνοδευόταν από εύθυμα τραγούδια και εορταστικές λαϊκές εκδηλώσεις όπου συνυπήρχαν φαλλικά σύμβολα γονιμότητας. Ούτε τότε, όμως, η ελίτ της δημοκρατίας των ολίγων άνοιξε το θέατρο στους πολλούς. Η είσοδος επιτρεπόταν, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, μόνο στους γηγενείς. Ελειπαν οι οπλίτες, ο λαός· αυτός που έλειψε στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Η κωμωδία έδωσε την ευκαιρία να διακωμωδηθεί η μανία του Πυθαγόρα για τη χορτοφαγία. Αλλες σατιρίζουν φυγόπονους και φυγόμαχους στρατηγούς. Ανάλογη ομάδα «ηρώων» περιγράφει και ο Θουκυδίδης στην Ιστορία του. Αλλά ο λαός μαθαίνει ευκολότερα Αριστοφάνη παρά Θουκυδίδη.
Οι Αθηναίοι γνώριζαν ότι ο άνθρωπος πρώτα μισεί και μετά αγαπά. Και όταν αφοσιωθεί στην αγάπη ή το μίσος, βρίσκει δύναμη να νικά. Ο Ηomo sapiens εξανθρωπίζεται στηριζόμενος στο ένστικτο της μίμησης. Αντιγράφει έργα και λόγια ανθρώπων που θαυμάζει. Αν τα βιώσει ως παιδί, τα εκτελεί πιστότερα. Ολοι μας πραγματοποιούμε τα παιδικά μας πιστεύω. Ευθύνη των μεγάλων είναι να μορφοποιήσουν και να παρουσιάσουν πρότυπα στους νέους, εγγράφοντας μελλοντικές υποθήκες. «Η τραγωδία είναι μίμηση πράξεως σπουδαίας και τελείας…»
Η πραγματικότητα διακωμωδεί τα πάντα επιτυχέστερα. Ο Αριστοφάνης κατέκτησε τον μικρότερο αριθμό βραβείων από όλους τους σύγχρονούς του κωμωδιογράφους. Κριτές του οι κρατικοδίαιτοι της ελίτ. Ο Σοφοκλής σύρθηκε στα δικαστήρια στα ογδόντα του από τον πρωτότοκο γιο του ως ανοϊκός επειδή τον είχε αποκληρώσει. Αθωώθηκε λόγω κακοδικίας. Στην απολογία του είπε ότι ήταν ο Σοφοκλής και ότι δεν είχε χάσει το μυαλό του λόγω ηλικίας αν μπορούσε να απαγγείλει ένα μεγάλο κομμάτι κάποιας τραγωδίας του. Πράγματι, το εκφώνησε τέλεια από μνήμης. Φυσικά, αθωώθηκε. Υπάρχει, όμως, μια ιατρική λεπτομέρεια: Αιώνες αργότερα, ο Αλτσχάιμερ παρατήρησε ότι το προεξάρχον σύμπτωμα της άνοιας των υπερηλίκων είναι η απώλεια της πρόσφατης μνήμης. Ο Σοφοκλής αθωώθηκε επειδή η «παλαιά μνήμη» στους γέροντες διατηρεί στον εγκέφαλο τη νεανική της λάμψη, ώστε εκφωνείται επακριβώς και ανέτως.
Οι νέες ιδέες γεννιούνται σε πνευματικά πεδία (σχολεία) που χαρακτηρίζονται από βιοποικιλότητα και πολυμορφισμό. Και όχι σε Κήπους της Ελίτ, που τελικά σωρεύουν ερείπια αυτοκρατοριών.
Άνω: Ο Αριστοφάνης, ο πρώτος ποιητής που ένωσε το λαϊκό με το έντεχνο, αποτυπώνοντας την καθημερινότητα σαν λαϊκή γιορτή.
