Η Λογοτεχνία είναι έκφραση στην περιοχή της Τέχνης με τον έντεχνο λόγο, η δημιουργία έντεχνου λόγου στο σύνολό της. Γενικά είναι η τέχνη του να φτιάχνεις λόγο, όχι όμως έναν οποιοδήποτε λόγο, αλλά αυτόν που συγκινεί τον άνθρωπο με τη δύναμη της έκφρασής του, την πρωτοτυπία του, τη γλαφυρότητά του, την ομορφιά του. Ως λογοτεχνία μπορεί να θεωρηθεί το σύνολο των γραπτών ή προφορικών μνημείων.
Η Λογοτεχνία διακρίνεται σε δύο κύρια είδη:
- τη δημιουργική, που παράγει την ποίηση, το θέατρο, την πεζογραφία
- την κριτική λογοτεχνία, η οποία τα αξιολογεί με υποκειμενικά κριτήρια
Ως ιστορική επιστήμη χρησιμοποιεί την επιστημονική μέθοδο και ως ελεύθερη έκφραση του λόγου χρησιμοποιεί την φαντασία. Έχει κριτήρια αντικειμενικά, που στηρίζονται στην κρίση και την έρευνα, ενώ η λογοτεχνία έχει κριτήρια υποκειμενικά, τα οποία δεν είναι άσχετα από τη διάθεση της στιγμής.
Ο χαρακτήρας της είναι διττός. Από τη μια εκφράζει τις υποκειμενικές αντιλήψεις και συναισθήματα του συγγραφέα και σ’ αυτήν την περίπτωση μπορεί να περιέχει αρκετά υπερβολικά ή φανταστικά, αληθινά ή ψεύτικα στοιχεία. Από την άλλη, είναι μέχρι ένα βαθμό η αντανάκλαση της κοινωνικής κατάστασης, των συνθηκών, είναι δηλαδή ένα ντοκουμέντο που μας δίνει διάφορων ειδών πληροφορίες για την εποχή που γράφτηκε. Έτσι πρέπει και να τη δεχόμαστε δηλ. ως έργο τέχνης και αξίας καλλιτεχνικής και ως τεκμήριο κοινωνιολογικού χαρακτήρα, ως αντικείμενο μελέτης. Η λογοτεχνία συνδέει τις διάφορες εποχές μεταξύ τους και δένει οργανικά τους πολιτισμούς των λαών.
Προηγείται από την εποχή της (πρωτοπόρα), όταν εκφράζει την επιθυμία και τους πόθους για μια διαφορετική μελλοντική κοινωνία, να συμπορεύεται με τον πολιτισμό (οι συνηθέστερες περιπτώσεις) και ν’ ανταποκρίνεται στις ανάγκες αυτού του πολιτισμού και, τέλος, ν’ ακολουθεί αναγκαστικά τον πολιτισμό, εκφράζοντας στην πραγματικότητα ιδεώδη και αρχές περασμένων εποχών.
Στην έμμετρη λογοτεχνία (την ποίηση) διακρίνουμε την επική, λυρική και δραματική ποίηση καθώς και το θέατρο. Στον πεζό λόγο, αναπτύσσεται σε πολλές κατευθύνσεις και με διάφορες μορφές όπως το μυθιστόρημα, τη νουβέλα, το διήγημα (εξαρτάται από το μέγεθος του έργου), το χρονικό, την ιστορική αφήγηση, τ’ απομνημονεύματα (όπου κυριαρχεί αρκετά ο υποκειμενικός παράγοντας), τα κριτικά δοκίμια, τα χρονογραφήματα και το θέατρο, που με τη σειρά του χωρίζεται σε δράμα, κωμωδία, μελόδραμα, σάτιρα κλπ.
Η λογοτεχνία, από την εποχή που εμφανίστηκε ως τέχνη, πέρασε από πολλά στάδια εξέλιξης.
Αναπτύχθηκε αρχικά η θρησκευτική λογοτεχνία. Αυτό οφείλεται στο ότι στην πρωτόγονη εποχή καθώς και στην αρχαϊκή, η θρησκεία ήταν το θεμέλιο της κοινωνίας. Ο άνθρωπος, αγνοώντας τις αιτίες ύπαρξής του και μην μπορώντας να εξηγήσει τα διάφορα φυσικά φαινόμενα της ζωής και του θανάτου, στρέφεται σε κάποια ανώτερη δύναμη, που μ’ αυτή νιώθει την ανάγκη να επικοινωνήσει, να την υμνήσει να τη λατρέψει. Κυριαρχούν γι’ αυτό, σ’ αυτό το στάδιο, οι ύμνοι κι οι τελετουργικές εκδηλώσεις.
Οι πρώτες αλλαγές, σε σημαντικό βαθμό, έρχονται στην αρχαία Ελλάδα. Σ’ αυτήν την εποχή που το ανθρώπινο πνεύμα δημιουργεί πλατιά ενδιαφέροντα που βγαίνουν από τα θρησκευτικά πλαίσια, η λογοτεχνία και οι τέχνες γενικά αρχίζουν να εκφράζουν άλλες ανάγκες του ατόμου.
Οι διανοητές των χρόνων αυτών γίνονται οι εκφραστές των κοινωνικοπολιτικών καταστάσεων που επικρατούν. Έτσι λοιπόν δημιουργείται η αρχαία λυρική, επική και δραματική ποίηση, με κυριότερους εκπροσώπους τους: Όμηρο, Ησίοδο, Τυρταίο, Σόλωνα, Αλκαίο, Σαπφώ, Σιμωνίδη, Αισχύλο, Σοφοκλή, Ευριπίδη, Αριστοφάνη κλπ. Εδώ πρέπει να πούμε ότι το πρώτο είδος λογοτεχνίας που αναπτύχθηκε ήταν ο έμμετρος λόγος. Κι αυτό, γιατί ο πεζός λόγος απαιτεί περισσότερη πνευματική άνοδο, είναι πολυπλοκότερος κι ο ανθρώπινος νους δεν κατόρθωσε να τον χρησιμοποιήσει πολύ εύκολα. Ταυτόχρονα, η ανακάλυψη του κατεργασμένου δέρματος σαν ύλης για γράψιμο, έδωσε τη δυνατότητα ανετότερης και πλουσιότερης δημιουργίας.
Και σ’ αυτό τον τομέα η αρχαία Ελλάδα έδωσε άπειρους δεξιοτέχνες του λόγου. Τα έργα τους, αθάνατα, διαβάζονται και μελετούνται σ’ όλο τον κόσμο με ανυπέρβλητο ενδιαφέρον. Να μερικοί από αυτούς: Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Ξενοφώντας (ιστορικοί), Αριστοτέλης, Δημόκριτος, Αναξαγόρας, Πλάτωνας (φιλόσοφοι), Λυσίας, Ισοκράτης, Αισχίνης, Δημοσθένης (αθάνατοι ρήτορες). Στα χνάρια της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας βάδισε και η ρωμαϊκή, που επίσης φιλοτέχνησε αξιόλογα έργα. Γνήσιος εκπρόσωπός της είναι ο Βιργίλιος, που το στιλ του επηρέασε για πολύ καιρό τη λογοτεχνία της Ευρώπης.
Το μεσαίωνα ξαναβγαίνει στο προσκήνιο η θρησκευτική λογοτεχνία. Ο σκοταδισμός, που επικράτησε σ’ όλες τις εκδηλώσεις της κοινωνικής ζωής, είχε την επίδρασή του και στον τομέα της τέχνης και της λογοτεχνίας. Το επίσημο κράτος αναγνωρίζει μόνο εκείνους τους λογοτέχνες που μπαίνουν στην υπηρεσία της Εκκλησίας που την εποχή αυτή παίζει στα δημόσια κυριαρχικό ρόλο.
Κι αυτό κληρονομείται από το Βυζάντιο, όπου η κύρια μορφή δημιουργίας είναι γύρω από τα θρησκευτικά θέματα.
Πριν προχωρήσουμε, πρέπει να πούμε ότι η λογοτεχνία όλων των εποχών δεν είναι ανεξάρτητη από τα γεγονότα που χαρακτήρισαν αυτές τις εποχές και πως ποτέ δεν υπήρξε λογοτεχνία που δεν εξυπηρέτησε ορισμένους συγκεκριμένους σκοπούς κοινωνικοπολιτικής φύσης. Μέχρι τώρα η επίσημη λογοτεχνία (αυτή δηλ. που αναγνωρίζεται από τις εκάστοτε κυβερνήσεις) είναι αυτή που κυριαρχεί και για κάθε περίοδο. Παλιότερα, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από ότι σήμερα, η λογοτεχνία έμπαινε στην υπηρεσία της άρχουσας τάξης γι’ αυτό, όσο η κοινωνία προοδεύει πολιτικοοικονομικά, τόσο η λογοτεχνία γίνεται περισσότερο προοδευτική.
Κύριοι εκπρόσωποι της μεσαιωνικής λογοτεχνίας είναι ο Ντάντε, Πετράρχης (Ιταλία), Θερβάντες, Λόπε ντε Βέγκα (Ισπανία). Στη νεότερη εποχή η εξέλιξη της λογοτεχνίας είναι σημαντικότατη. Το πέρασμα, στις εξουσίες των διάφορων χωρών της Ευρώπης, μιας περισσότερο προοδευτικής τάξης, σε σύγκριση με τη φεουδαρχία, της αστικής, δίνει νέα ώθηση στα γράμματα και τις τέχνες. Ο ήλιος του 16ου αιώνα είναι ο Σαίξπηρ. Το 17ο αιώνα οι Γάλλοι δραματικοί λογοτέχνες Κορνέιγ, Ρακίνας και Μολιέρος (μεγάλος τεχνίτης της σάτιρας) μας δίνουν με υπέροχο τρόπο την κατάσταση που επικρατεί στην κοινωνία της εποχής του. Από το τέλος του 17ου αιώνα αρχίζουν να εμφανίζονται τα πρώτα μυθιστορήματα, το περισσότερο διαδεδομένο σήμερα είδος λογοτεχνικής δημιουργίας, το περισσότερο διαβασμένο και αγαπημένο από όλους τους λαούς.
Την ακμή του όμως γνώρισε το 19ο αιώνα στις πιο πολλές χώρες της Ευρώπης και Αμερικής. Τώρα η λογοτεχνία γίνεται περισσότερο πρωτοπόρα, προηγείται δηλ. από της εποχής της και συχνά μέσα σ’ αυτή διαφαίνεται η επιθυμία αλλαγής ζωής. Ο ρομαντισμός στη λογοτεχνία αυτής της περιόδου, αντιστοιχεί, στον πολιτικό τομέα, με το ρόλο που έπαιξε στην Ευρώπη και σ’ όλο τον κόσμο η μεγάλη γαλλική επανάσταση του 1789. Οι συγγραφείς γίνονται καθοριστικοί παράγοντες στη ζωή της πολιτείας. Μέσα από τα έργα τους κηρύσσουν έναν καινούριο τρόπο σκέψης και μια καινούρια αλήθεια για τη ζωή.
Το μυθιστόρημα του 19ου αιώνα μας έδωσε τους: Ντίκενς (Αγγλία), Ουγκώ, Μπαλζάκ, Ζολά, Σταντάλ (Γαλλία), Τολστόι, Ντοστογιέφσκι, Τουργκένιεφ, Τσέχωφ, Γκόγκολ, Γκόρκι (Ρωσία). Σημαντικές εξελίξεις επέρχονται στη λογοτεχνία και στον αιώνα μας, παρόλο που τα καινούρια μέσα πληροφόρησης, επικοινωνίας και προπαγάνδας που εμφανίζονται, όπως ο κινηματογράφος και η τηλεόραση, την κάνουν λιγότερο δημοφιλή.
Η επίδραση πάνω στη λογοτεχνία των συνεπειών του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου ήταν μεγάλη. Αναπτύσσεται το αντιπολεμικό μυθιστόρημα και θέατρο. Στη Ρωσία, ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός επεκτείνεται και στη λογοτεχνία με κύριο εκπρόσωπό της το Γκόρκι.
Στην Αμερική, παράλληλα, δημιουργούν οι Στάινμπεκ, Χεμινγουαίη, Φόκνερ, από τους πιο αγαπητούς στον πλατύ κόσμο λογοτέχνες κι είναι αυτοί κυρίως που έκαναν γνωστή σε παγκόσμια κλίμακα την αμερικανική λογοτεχνία.
Αλλαγές γίνονται και στην ποίηση του 20ου αι. Δημιουργείται καινούρια ποίηση, που διαφέρει από την κλασική στη μορφή και τον τρόπο παρουσίασης του θέματός της. Στην Αγγλία έχουμε τον Έλιοτ, στη Γαλλία τον Περς, στη Γερμανία τον Μπρεχτ, το Σεφέρη στην Ελλάδα, που περνούν σε μια ποίηση που απαρνιέται τους μέχρι τώρα κανόνες της στιχουργικής και που πολλές φορές γίνεται δύσκολα κατανοητή στον απλό αναγνώστη.
