Η ιατρική είναι πολύ καλή σε ορισμένους τομείς ενώ κυριολεκτικά στέκει και σε κοιτά “άπραγη” σε άλλους. Είναι εύκολο να ξεχάσεις την συμβολή της στην καταπολέμηση βακτηρίων ή στην εκτέλεση εγχειρήσεων που επιδιορθώνουν “μόνιμα” ένα πρόβλημα που παλαιότερα θα σε σκότωνε/άφηνε ανάπηρο, δεδομένου πως λόγω της αποτελεσματικότητάς της σε αυτούς τους τομείς δεν χάνεις γνωστούς, συγγενείς και φίλους απο τέτοια αίτια.
Και μόνο ότι θα θεωρούταν “αδικαιολόγητο“, “απρόσμενο” ή “τραγικότατο” να χάσεις κάποιον δικό σου λόγω μιας βακτηριακής μόλυνσης, μιας σκωληκοειδήτιδας, ενός status epilepticus ή μιας κρίσης άσθματος επιβεβαιώνουν το πόσο “καιρό” έχεις ως γενιά να δείς τέτοια περιστατικά να έχουν μοιραία κατάληξη — χμ, μήπως δεδομένης επίσης της βραχείας μνήμης του ανθρώπινου είδους, αν γίνονταν πιο συχνά να σε βοηθούσε να κρατάς φρέσκια στην μνήμη σου την συμβολή της ιατρικής στο βιοτικό σου επίπεδο;
Από την άλλη, εκεί που υπερθεματίζεις συνήθως, είναι πως η ιατρική δεν έχει λύσεις για όλα τα προβλήματα — σε πολλές παθήσεις μπορεί προς το παρόν να δώσει -στην καλύτερη- λύσεις “τσιρότα” που είτε δεν καταπολεμούν την αιτία αλλά το σύμπτωμα ή που σε κάνουν εξαρτώμενο από συνεχόμενη θεραπεία αν θες να ζήσεις “καλά“.
Τέτοιες περιπτώσεις είναι οι περιπτώσεις των γονιδιακών νοσημάτων, του καρκίνου, των νευροεκφυλιστικών και αυτοάνοσων παθήσεων αλλά πάνω απ’ όλα της φθοράς (φυσικής και μη) του σώματος. Λίγα πράγματα μπορεί να κάνει η ιατρική μπροστά στο τικ-τοκ του ρολογιού, λίγα αν χάσεις το νεφρό σου ή αν πολύ απλούστερα οι μεντεσέδες στα γόνατά σου φθαρούν. Τούτα όλα, και ιδίως το θέμα της φυσικής φθοράς, λέει η κυρά-ιατρική πως ίσως μπορέσει να τα λύσει… Όχι με κανένα νέο σούπερ ντούπερ φάρμακο αλλά αντικαθιστώντας τα φθαρμένα κύτταρα και δομές με “μανίσια” ανταλλακτικά, τα βλαστοκύτταρα.
Τι είναι τα βλαστοκύτταρα;
Έχεις αναρωτηθεί ποτέ πώς ένα ζυγωτό, το κύτταρο που προκύπτει από την ένωση ωαρίου της μαμάς και σπερματοζωαρίου του υδραυλικού, οδηγεί στην δημιουργία ενός πλήρους ανθρώπου με εξειδικευμένα όργανα, ενώ από την άλλη σου παίρνει η πριονοκορδέλα μια φάλαγγα δαχτύλου και αυτή δεν ξαναφυτρώνει ποτέ; Σου έχει δημιουργηθεί ποτέ η απορία πώς το σώμα σου μπορεί να αναπληρώσει σε μεγάλο βαθμό χαμένους ιστούς συγκεκριμένων οργάνων, π.χ. του συκωτιού, ενώ δεν μπορεί να αναπληρώσει νευρικό ιστό που βρίσκεται στον εγκέφαλό σου;
Οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα, που έχουν καμπόση ιατρική σημασία, βρίσκεται στην “πορεία ζωής” των κυττάρων σου. Χοντρικά, ένα κύτταρο θυμίζει έναν άνθρωπο που μέσω εκπαιδευτικου συστήματος μπορεί να πάρει μια επαγγελματική κατεύθυνση με τέτοια εξειδίκευση (στην βιολογία το λένε “διαφοροποίηση“) που… να του “απαγορεύει” να ασχοληθεί με οτιδήποτε άλλο πλην του επαγγέλματός του. Τα περισσότερα κύτταρα στο σώμα μας έχουν ακολουθήσει και τερματίσει το “τι θα γίνουν όταν μεγαλώσουν“, με ορισμένα από αυτά να είναι τόσο διαφοροποιημένα που δεν μπορούν πλέον ούτε να διαιρεθούν για να αναπληρώσουν κύτταρα του πληθυσμού τους που πεθαίνουν (βλέπε νευρικά κύτταρα).
Αντιθέτως, ένα ζυγωτό και τα αρχικά κύτταρα που προκύπτουν απ’ αυτό ουσιαστικά δεν έχουν διαφοροποιηθεί, οπότε μπορούν να γίνουν οποιοδήποτε κύτταρο υπάρξει ανάγκη να γίνουν. Τα βλαστοκύτταρα (γνωστά και ως βαστικά κύτταρα ή stem cells, θα τα δεις και ως “αρχέγονα κύτταρα“) είναι κύτταρα που τα διακρίνουν τρία χαρακτηριστικά: α) είναι αδιαφοροποίητα, β) μπορούν να αυτοανανεωθούν με διπλασιασμό γ) μπορούν να διαφοροποιηθούν και να δώσουν πολλούς τύπους ιστού του σώματος. Τούτα τα κύτταρα με την σειρά τους μπορούν να διαχωριστούν σε 3 τύπους ανάλογα με το τι ιστούς είναι ικανά να δώσουν:
Παντοδύναμα κύτταρα (totipotent)
Τα παντοδύναμα κύτταρα είναι ο θεός ο ίδιος, όσον αφορά την δημιουργία του ανθρώπου: το καθένα απ’ αυτά θα μπορούσε να δημιουργήσει έναν καινούργιο άνθρωπο. Τα βρίσκεις μέχρι τις 8 πρώτες διαρέσεις του ζυγωτού και γενικά ο κόσμος σοκάρεται όταν τα πειράζεις γιατί βάζεις χέρι σε έμβρυο.
Ολοδύναμα κύτταρα (ploripotent)
Παραμένουμε στα έμβρυα και πάμε ένα στάδιο παρακάτω όπου τα κύτταρα που προκύπτουν ονομάζονται ολοδύναμα και μπορούν να δώσουν κάθε ιστό του σώματός σου αλλά για να τα λάβεις… σε αυτή την περίπτωση βάζεις χοντρά χέρι σε έμβρυο, ουσιαστικά καταστρέφοντας την βλαστοκύστη, φονιά!
Πολυδύναμα κύτταρα (multipotent)
Τα πολυδύναμα κύτταρα είναι κύτταρα που το καθένα μπορεί να δώσει συγκεκριμένο τύπο ιστών, όχι όλους, και όχι ολόκληρο ανθρώπινο ον. Εδώ έχουμε ξεφύγει απο τα εμβρυονικά κύτταρα και πάμε σε κύτταρα που υπάρχουν ακόμα μέσα σου, χαρίζοντας ως ένα βαθμό αναγεννητική ικανότητα σε πολλούς ιστούς τους σώματός σου.
Θες να τα βρεις; Θα σου τα δώσουν μερικά μπουκαλάκια από το αίμα σου, τα ξίγκια που πετάει ο γιατρός μετά την λιποαναρρόφηση (λιπώδης ιστός), ο πολφός των δοντιών σου, και φυσικά φυσικά εκείνος ο “all star” μυελός των οστών σου. Με λίγο ψάξιμο μπορείς να τα βρεις και στα ούρα! Υπάρχουν σε μικρές ποσότητες… μικρές αλλά αξιοποιήσιμες.
(Εδώ κράτα σημείωση – θα σου χρειαστεί στην πορεία, διότι εδώ επικρατεί ένα μικρό χάος, αφού οι όροι πολυδύναμο και ολοδύναμο πολλές φορές χρησιμοποιούνται “ταυτόσημα“, και μάλιστα αρκετά άτομα όταν λένε πολυδύναμα να εννοούν και τα ολοδύναμα, αλλά και το ακριβώς αντίστροφο).
Όταν ακούς για θεραπείες με βλαστικά κύτταρα ή εταιρίες που τις… προσφέρουν, συνήθως αναφέρονται στα πολυδύναμα κύτταρα και αυτό διότι είναι αργά για λήψη πολυδύναμων ή ολοδύναμων κυττάρων όταν είσαι ενήλικας.
Το ωραίο με τα βλαστικά κύτταρα ως θεραπευτική επιλογή βρίσκεται στο ότι ανοίγουν πλέον ρεαλιστικά το πεδίο της αναγεννητικής ιατρικής – του κλάδου της ιατρικής που έχει ως στόχο την επισκευή οργάνων και ιστών του ανθρώπινου σώματος, του κλάδου την βοήθεια του οποίου θα ζητούσες αν βρισκόσουν με χαλασμένη καρδιά, πεσμένα δόντια ή κομμένο χέρι και έψαχνες για ανταλλακτικάκι, ή αν ήθελες να αλλάξεις φλάντζες που έκαψες στον εγκέφαλό σου από ντρόγκια/Αλτσχάϊμερ/τακτική ανάγνωση Sci-zophrenia.
Τα βλαστοκύτταρα μπορούν να βοηθήσουν με δυο τρόπους κυρίως. Ο πρώτος τρόπος έγκειται στην αναγεννητική τους ικανότητα αυτού καθεαυτού, στην ιδιότητα που έχουν να μετατραπούν σε κύτταρα συγκεκριμένου τύπου και έτσι να αντικαταστήσουν τα “χαλασμένα” ή να ενισχύσουν το ήδη υπάρχον στοκ.
Αυτό μπορεί να γίνει ως ένα σημείο είτε στο εργαστήριο, είτε όταν αυτά από μόνα τους βρεθούν σε κάποιον ιστό: εκεί από το όλο “μικροπεριβάλλον” που έχει δημιουργηθεί (συγκεκριμένο “στρώμα” προσάρτησης κυττάρων, γειτονικά κύτταρα και ουσίες που απελευθερώνουν) μπορούν να “λάβουν σήμα” να μετατραπούν σε κύτταρα του συγκεκριμένου ιστού.
Κατά τον δεύτερο τρόπο βοήθειας, το βλαστοκύτταρο μπορεί να βοηθήσει έναν ιστό ή ένα όργανο εκκρίνοντας “τροφικούς παράγοντες“, δηλαδή χημικά σήματα που λένε στα κύτταρα γύρω του τι να κάνουν — δρώντας σαν “μαζορέτα” που τονώνει το ηθικό της ομάδας με λογής παράξενα τερτίπια.
Οι τροφικοί παράγοντες που εκκρίνουν τα βλαστοκύτταρα μπορούν να παρέχουν κυτταροπροστασία και έτσι να δράσουν κατά της φθοράς ακόμα και πολύ ευαίσθητων και πολύτιμων ιστών, όπως αυτός του νευρικού συστήματος (νευροπροστασία).
Τα παραπάνω έχουν φυσικά και τα μειονεκτήματά τους — αυτά ίσως περίμενες να ακούσεις τόση ώρα. Για αρχή, αν και όχι “καθαρόαιμο” μειονέκτημα, προς το παρόν μας λείπει η τεχνολογία για “extreme” αναγεννητικές εφαρμογές τους, οπότε η χρήση τους είναι στην καλύτερη περίπτωση “πειραματική“– caveat emptor!
Μειονέκτημα – τουλάχιστον μέχρι πρότινος – αποτελούσε και η δυσκολία απομόνωσής τους: θεωρούνται “σπάνια” και “ευαίσθητα” κύτταρα, οπότε το “ψάρεμά” τους θα μπορούσε να παρομοιαστεί, έτσι για μια πουτανιά δραματικότητας, σαν “κυνήγι θησαυρού“.
Άλλο ένα μειονέκτημα είναι πως βάζοντάς τα σε ένα συγκεκριμένο μέρος του σώματος -πόσο μάλλον χορηγώντας τα “συστεμικά“, όπως για παράδειγμα στην γενική κυκλοφορία του αίματος- δεν μπορείς να γνωρίζεις πού ακριβώς θα πάνε να “κάτσουν” και πώς θα συμπεριφερθούν εκεί. Όσον αφορά την συμπεριφορά τους, είναι και αυτή ένα… θεματάκι. Μιλάμε για σχετικά αδιαφοροποίητα κύτταρα, με τεράστια ικανότητα πολλαπλασιασμού, τα οποία αν ξεφύγουν από τον έλεγχο θα μπορούσαν να εξελιχθούν πολύ άσχημα. Θα μπορούσαν δυνητικά να ρεμπελέψουν και να την “δουν” καρκίνος — κάτι που πιθανότατα θα ήθελες να αποφύγεις.
Μπορούμε να φτιάξουμε βλαστοκύτταρα από κανονικά κύτταρα;
Η κυτταρική διαφοροποίηση που δίνει “εξειδίκευση” στο κύτταρο αφαιρώντας του την πολυδυναμία είναι μια αρκετά σύνθετη διαδικασία και λιγότερο κατανοητή απ’ ό,τι θα ήθελαν να παραδεχθούν πολλοί που ασχολούνται με τα βλαστοκύτταρα — ο “κανόνας” ήταν πως το νερό αν κυλήσει στο αυλάκι πίσω δεν γυρνά, πως με απλά λογάκια δεν μπορείς να μετατρέψεις ένα κύτταρο από πλήρως διαφοροποιημένο μονοδύναμο σε πολυδύναμο ή ακόμα καλύτερα σε ολοδύναμο.
Και ξάφνου, τα μάτια της επιστημονικής κοινότητας τα άνοιξε ο Ιαπωνέζος Shinya Yamanaka! Δήλωσε, και δεν έλεγε ψέμματα, πως μετέτρεψε ενήλικα σωματικά πλήρως διαφοροποιημένα κύτταρα σε πολυδύναμα κύτταρα “πειράζοντας” μονάχα 4 γονίδια στα κύτταρα (ουσιαστικά εισάγοντας γονίδια ενεργά σε βλαστικά κύτταρα): συγκεκριμένα τα Sox2, Oct4, Klf4, και c-Myc. Τα κύτταρα που προέκυψαν ονομάστηκαν επαγόμενα ολοδύναμα βλαστικά κύτταρα (induced pluripotent stem cells, iPSCs). Πριν γελάσεις με το “μονάχα“, αξίζει να γνωρίζεις πως 4 γονίδια θεωρούνται “λίγα” για να επέμβεις σε τόσο σύνθετες διαδικασίες, στις οποίες πιθανότατα εμπλέκονται διψήφιος ή και τριψήφιος αριθμός γονιδίων — και επίσης πως είναι σχετικά εύκολο το πείραγμα τόσων λίγων στόχων, πλέον κυκλοφορεί σε “kitάκι” η sci-fi μέθοδος του Ιάπωνα, όπου ανοίγεις κουτί, ανακατεύεις τα αντιδραστήρια που σου παρέχει με τα κύτταρά σου και… μετά από λίγο κόπο έχεις τα δικά σου ολοδύναμα κύτταρα!
Το… μικρό προβληματάκι ήταν πως ορισμένα από αυτά τα γονίδια εμπλέκονται και στην δημιουργία καρκινικών κυττάρων, οπότε ίσως να μην θέλεις το αποτέλεσμα της έρευνάς σου με το κιτάκι να το κάνεις ντουγρού ένεση στον εαυτό σου ή σε κάποιον ασθενή: υπάρχει μεγαλύτερη πιθανότητα αντί να αποκτήσεις τις αναγεννητικές ικανότητες του Wolverine να αποκτήσεις απλά καρκίνο. Τα πράματα όμως σε τέτοιους τομείς σπανίως μένουν εκεί που τα αφήνεις και έτσι η ιστορία που σου αφηγούμαι θεωρείται ήδη “παλιά“
Ο τομέας δημιουργίας επαγόμενων ολοδύναμων βλαστοκυττάρων είναι ένας τομέας με έντονο ερευνητικό ενδιαφέρον και έτσι οι εξελίξεις είναι γρήγορες. Πλέον δεν χρειάζεται να “τζατζαλέψεις” γενετικά τα κύτταρά σου χρησιμοποιώντας γονίδια τα οποία μπορούν να δράσουν και ως “ογκογονίδια” — υπάρχουν και άλλοι τρόποι! Πλέον η “αποδιαφοροποίηση” των κυττάρων και η επαναφορά τους στο ολοδύναμο στάδιο μπορεί να γίνει με έκθεση σε μεταγραφικούς παράγοντες, σε διάφορες φαρμακευτικές ουσίες ή ακόμα και έκθεση σε ακραίες συνθήκες (π.χ. όξινες) που θεωρούνται πιο ασφαλείς από το να πειράξεις “μόνιμα” το γονιδίωμα ενός κυττάρου εισάγοντας γονίδια.
To πλεονέκτημα των iPSC έναντι των “συμβατικών” βλαστοκυττάρων είναι πως μπορούν να δημιουργηθούν από οποιοδήποτε κύτταρο του σώματος “κατά παραγγελία” οπότε, μέχρι νεωτέρας περί αποδεδειγμένης ανωτερώτητας των “εργοστασιακών” μας βλαστικών κυττάρων, λήγουν το “σκάψε να τα βρεις” που επέβαλαν τα “συμβατικά“. Ναι, πλέον μπορείς να τα έχεις εύκολα, σε μεγάλες ποσότητες και μάλιστα ολοδύναμα — που σημαίνει πως όσοι έχουν ηθικές αναστολές για μελέτες/έρευνες ή θεραπευτικές εφαρμογές με αυτά τα κύτταρα μπορούν να ξεφυσήσουν με ανακούφιση, μαζί με τους ερευνητές που θέλουν να τα μελετήσουν: πλέον η προμήθεια ολοδύναμων βλαστικών κυττάρων δεν ταυτίζεται με την καταστροφή εμβρύου.
Κάποια βλαστικά κύτταρα τα έχω ακούσει από φαρμακευτικές εταιρείες
Ω, εμπορική εκμετάλλευση! Μητέρα πολλών ανακαλύψεων αλλά και δεινών που προέρχονται από “ποντικίσιες” συμπεριφορές μεγιστοποίησής της! Τα πολυδύναμα κύτταρα, και κυρίως αυτά που προέρχονται από το ομφαλοπλακουντιακό αίμα, τα έχεις ακουστά όχι διότι στα χόμπι σου συγκαταλέγεται και η κυτταρική βιολογία -ξεφτέρι μου, δημοσίευση για δημοσίευση δεν χάνεις!- αλλά πιθανότατα διότι βρώμισε ο κόσμος με “τράπεζες βλαστοκυττάρων“.
Είναι γνωστό πως ένα καλό προϊόν ή μια καλή παροχή υπηρεσιών -στον πλανήτη που ζεις, ναι, λόγω ανθρώπων- συνήθως δεν διαφημίζεται από μόνο του αλλά αυτό απέχει παρασάγκας από παραφουσκωμένες ψευδείς δηλώσεις.
Η εμπορική εκμετάλλευση των βλαστοκυττάρων στην Ελλάδα μπέρδεψε την διαφήμιση με το δεύτερο και έτσι πολλές εταιρίες κάναν υποσχέσεις που δεν μπορούν να κρατήσουν — από τεχνικής άποψης. Τα βλαστοκύτταρα διαφημίζονταν συχνά ως “πανάκεια” και πολλές πτυχές τους δεν αναφέρονταν σκόπιμα.
Ένα τέτοιο βασικό κομμάτι πληροφορίας είναι πως τα βλαστικά κύτταρα που καταψύχονται έχουν ημερομηνία λήξης (20 χρόνια; έχουν όμως!) η οποία πολλές φορές είναι αρκετά μικρότερη από την ηλικία που συνήθως παρουσιάζεται κάποιο πρόβλημα φυσικής φθοράς του σώματος που θα τα χρειαζόσουν.
Ένα ακόμα είναι πως αν το πρόβλημά σου οφείλεται σε κάποια μετάλλαξη του DNA σου που είχες “από συλλήψεως“, τότε και τα βλαστικά σου κύτταρα θα φέρουν αυτή την μετάλλαξη — για να “αλλάξει” το δυσλειτουργικό γονίδιο θέλεις εκείνη την “γενετική παρέμβαση” που εσένα σε τρομάζει και ο νόμος την απαγορεύει.
Η πληροφορία επίσης που προστίθεται όσο περνάει ο καιρός είναι πως ίσως με την έλευση των IPS πλέον να μην “χρειάζεται” να κρατήσεις βλαστοκύτταρα αν ένας βιοτεχνολόγος μπορεί να στα φτιάξει από σωματικά σου κύτταρα. Οι παραπάνω περιορισμοί κάνουν ξάφνου τα βλαστοκύτταρα και την φύλαξή τους να φαντάζει πολύ “λιγότερη” απ’ ό,τι σου την παρουσίασαν οι πλασιέ κρυοφύλαξης και τα φυλλάδιά τους…
