Σε αυτό το άρθρο θα ξεκινήσουμε μια μικρή μελέτη επάνω στην σημασία της ακοής, της σημασίας της για τον άνθρωπο στην εξελικτική του πορεία αλλά και την επιβίωση του ως είδος, όπως επίσης και την μεγάλη σημασία της ακοής στην αντίληψη του περιβάλλοντος και τις συναισθηματικές καταστάσεις που μεταβάλλονται με βάση τον ήχο.
Το πρώτο μέρος του κειμένου είναι μια εισαγωγή για το δεύτερο άρθρο, που θα μας δώσει την έννοια της aural και acoustic architecture (“ακουστικής αρχιτεκτονικής“) αλλά και την σημασία της στην αρχιτεκτονική ως μέσο διαμόρφωσης ανθρώπινων συναισθημάτων. Σε αυτό το άρθρο θα εστιάσουμε περισσότερο στο γιατί η ακοή είναι τόσο σημαντικό αντιληπτικό όργανο για τον άνθρωπο. Όπως επισημαίνουν αρκετοί μελετητές, η ακουστική διαμόρφωση των χώρων ήταν κάτι το επίκτητο και εξαιρετικά σημαντικό στους αρχαίους πολιτισμούς κατά την κατασκευή, ανακατασκευή και διακόσμηση. Άρθρο που αναλύει περισσότερο το θέμα της ακουστικής διαμόρφωσης στους αρχαίους πολιτισμούς αλλά και την πτώση της πρακτικής ανά τους αιώνες μπορείτε να διαβάσετε εδώ.
Ακοή και αντίληψη
Είναι φυσικό με την πάροδο του χρόνου και με την διαφοροποίηση των συνθηκών διαβίωσης, ο άνθρωπος να έχει τις ανάλογες αυξομοιώσεις στις βασικές αισθήσεις, όσον αφορά την σημασία και την χρησιμότητα και ειδικά σε αυτές που κάποτε βοηθούσαν προς το ζην. Το κυνήγι για παράδειγμα. Η ακοή και η όραση βρίσκονταν σε υψηλές θέσεις στην ιεραρχία των αισθήσεων, όσον αφορά την λειτουργικότητά τους, μιας και ήταν τα πιο δυνατά όπλα παρατήρησης του θηράματος. Οπότε, ήταν φυσικό ο άνθρωπος την εποχή που ήταν κυνηγός και αυτό ήταν η κύρια του “ασχολία“, να είχε αυξημένες τις αισθήσεις που θα τον βοηθούσαν στην παρατήρηση και το κυνήγι.
Στην σύγχρονη και “τεχνολογική” εποχή που ζούμε, η αναμενόμενη υπεροχή της όρασης ως το κύριο μέσο ανίχνευσης του φυσικού κόσμου έχει υπονομεύσει την σημασία της ακοής. Παρ’ όλα αυτά η ακουστική εμπειρία του περιβάλλοντος έχει καθοριστική σημασία για τον άνθρωπο, ώστε να μπορέσει αυτός να βιώσει κοινωνική αλλά και συναισθηματική ευημερία. Έχοντας διατηρήσει ως πρώην κυνηγοί την αίσθηση του εχθρικού (φόβου), έχουμε διατηρήσει και την τάση να αναγνωρίζουμε την ακουστική αρχιτεκτονική του χώρου, όταν αυτός παρουσιάζει χαρακτηριστικά που μετατρέπουν τους ήχους σε εκκωφαντικούς θορύβους. Ως συνέπεια, σταματάμε να αντιλαμβανόμαστε τους ήχους και να τους προσέχουμε, μετατρέποντάς μας σε λειτουργικά κωφούς.
Το παράδειγμα αυτό μας δίνει μια μικρή γεύση της διαδικασίας που ακολουθεί το ανθρώπινο μυαλό σε καταστάσεις φόβου προερχόμενες από εκκωφαντικό θόρυβο και κατα πόσο υπάρχει αυξομείωση κυριαρχίας των βασικών αισθήσεων.
Ο ήχος προέρχεται από αντικείμενα, φυσικά και μη, που εκτελούν μηχανικές ταλαντώσεις, δονήσεις δηλαδή, και χαρακτηρίζονται απο την ελαστικότητά τους, μεταφέρουν μηχανική ενέργεια. Από την άλλη, το ανθρωπινο αυτί αντιλαμβάνεται αυτές τις δονήσεις μέσω της διέγερσης των ανάλογων αισθητήριων οργάνων, δίνοντάς μας αυτό που αποκαλούμε ακοή.
Έχοντας αναγνωρίσει πολλούς ήχους -ως προς την προέλευσή τους- αυτόματα μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε αν ένας ήχος είναι το κλάμα ενός μωρού, μια σφυρίχτρα ή ένας πυροβολισμός, κάνοντας τις ανάλογες συνδέσεις μεταξύ ήχου και κατάστασης. Κατ’ αυτό τον τρόπο, μπορούμε να αντιληφθούμε την κατάσταση που βρισκόμαστε και να συμπεριφερθούμε ανάλογα.
Ο ήχος από ένα αμάξι που πλησιάζει, η βροντή από μια μπόρα, ο ήχος των ξύλων που καίγονται αλλά και ο ήχος από ένα αρπαχτικό που πλησιάζει ή και το ελαφρύ περπάτημα από μακριά μας φέρνουν σε μια κατάσταση κατά την οποία μπορούμε να αντιληφθούμε το συναισθηματικό περιβάλλον γύρω μας, είτε είναι επιθετικό είτε όχι, και να συμπεριφερθούμε ανάλογα. Ο ήχος κατά ένα μεγάλο ποσοστό καθορίζει την συναισθηματική και συμπεριφορική κατάσταση που βρισκόμαστε.
Με τον ίδιο τρόπο, μπορούμε να αντιληφθούμε την συναισθηματική κατάσταση του εραστή μας, ακούγοντας την ένταση της φωνής του αλλά και την ταχύτητα της αναπνοής του.
Η δράση προκαλεί ήχο και ο ήχος μας προκαλεί τις ανάλογες συναισθηματικές καταστάσεις. Ο ήχος είναι το μέσο μεταφοράς του εξωτερικού κόσμου στην συνείδησή μας. Η ακοή είναι το αισθητήριο όργανο με το οποίο μπορεί ο άνθρωπος να αντιληφθεί και να οργανώσει γεγονότα δυναμικά, χωρίς καμία διακοπή. Έτσι λοιπόν, μπορούμε να δούμε πώς ένας κουφός δεν μπορεί να αντιληφθεί σφαιρικά και οργανωμένα την σημασία του χώρου που βρίσκεται, λόγω του ότι από την όραση έχει περιορισμένη αντίληψη, δεν μπορεί να δεχθεί τα ανάλογα ερεθίσματα για να συμπεριφερθεί ανάλογα — και, τέλος, διότι η όραση, σε αντίθεση με την ακοή, έχει περιορισμούς. Η ακοή μας είναι συνεχής, ακόμα και όταν κοιμόμαστε, δείχνοντάς μας έτσι το πόσο σημαντική ήταν και είναι αυτή η αίσθηση για τον άνθρωπο.
Τα θηλαστικά δεν έχουν κάτι αντίστοιχο των βλεφάρων του ματιού, σε ό,τι αφορά τ’ αυτιά τους, κι έτσι δεν μπορούν επιλεκτικά να διακόπτουν ηχητικές εκπομπές. Βέβαια, υπάρχουν τα χέρια για να καλύψουν τ’ αυτιά, αλλά και πάλι η πράξη αυτή έχει ως αποτέλεσμα την μερική ελάττωση του ήχου και αυτό για να προστατευτεί ο άνθρωπος από πιθανούς συνεχείς εκκωφαντικούς ήχους, που θα μπορούσαν να έχουν ως αποτέλεσμα την μερική ή ακόμα και ολική καταστροφή του ακουστικού οργάνου.
Από εξελικτικής μεριάς, η ακοή αποδείχθηκε ζωτικής σημασίας για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Από την άλλη μεριά, άλλες καταστάσεις που έχουν να κάνουν με την ακοή, όπως η επικοινωνία αλλά και η ψυχαγωγία, δεν είναι απαραίτητες για την επιβίωση αλλά αποδείχθηκαν καλά μέσα εξελιγμένης κοινωνικής εκμετάλλευσης ενός φυσικού σωματικού φαινομένου.
Ακουστικά όρια
Όταν προσπαθούμε να καταλάβουμε την έκταση μιας περιοχής μεσώ της φυσικής έννοιας, που αυτή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη στην ιδέα της απόστασης σε τρεις διαστάσεις, τότε αντιλαμβανόμαστε ότι τα όρια αυτής της περιοχής καθορίζονται κυρίως από τοίχους.
Αν σκεφτούμε όμως την έννοια του χώρου όσον αφορά την ακοή, τα όρια στις πιο πολλές περιπτώσεις σχετίζονται επίσης με τους τοίχους.
Φανταστείτε τα ηχητικά γεγονότα που μπορούμε να ακούσουμε μέσα σ’ ένα δωμάτιο. Διακρίνουμε όλα τα ηχητικά ερεθίσματα που μας δίνονται μέσα στον χώρο που είμαστε και, με μειωμένη ένταση, αρκετούς από τους ήχους που προέρχονται απ’ έξω από τον χώρο. Οπότε, ένας ακουστικός χώρος είναι μια περιοχή που οι κάτοικοί του μπορούν να ακούσουν ηχητικά γεγονότα σε συνδυασμό με την οπτική εμπειρία που μας δίνει μια συγκεκριμένη αντίληψη του χώρου — πολλές φορές άσχετη με την ανάλογη ακουστική εμπειρία, αν και θα ήταν αναμενόμενο πως οι δυο έννοιες είναι αλληλένδετες. Οι οπτικές και οι ακουστικές ιδιότητες πολλές φορές παράγουν αντικρουόμενες αντιδράσεις.
Αν και πολλαπλές αισθήσεις συμβάλουν στη δημιουργίας μιας εσωτερικής εμπειρίας της εξωτερικής πραγματικότητας, η συμβολή των ακουστικών ερεθισμάτων ποικίλλει σε μεγάλο βαθμό μεταξύ ανθρώπων και πολιτισμών. Μιας και η διαδικασία του να ακούμε και να κατανοούμε διαφοροποιείται και εξαρτάται από τον κάθε πολιτισμό όσο και από την ίδια την βιολογία της ακοής, η αντίληψη του χώρου αλλά και η διαμόρφωσή του εξαρτώνται από αυτά τα δεδομένα.
Η φυλή των Χάουσα αναγνωρίζει μόνο δυο έννοιες: όραση και εμπειρία. Σ’ αυτή την κουλτούρα, η αίσθηση της όρασης είναι το μέσο για να την πλοήγηση στο περιβάλλον και η αίσθηση της εμπειρίας περιλαμβάνει την διαίσθηση, την συναίσθηση, την όσφρηση, αφή, γεύση και ακοή. Ο ανθρωπολόγος Anthony Seeger σχολιάζει για την πολιτιστική αντιμετώπιση της έννοιας της αίσθησης:
“Ακριβώς όπως ο χρόνος και ο χώρος δεν γίνονται αντιληπτοί από την συντριπτική πλειοψηφία των κοινωνιών με την αυστηρά βιολογική άποψη, έτσι ακριβώς γίνεται και με την αντίληψη της αίσθησης. Οι πέντε αισθήσεις δίνονται με διαφορετική έμφαση και με διαφορετικές σημασίες στις κοινωνίες ανά τον κόσμο.
Μια ορισμένη αίσθηση μπορεί να είναι προνομιακή ως λειτουργία σε μια κοινωνία, ενώ σε μια άλλη να μην είναι. Αν πάρουμε ως παράδειγμα τους Aivilik, τους ντόπιους Εσκιμώους, θα δούμε πως δεν περιγράφουν τον χώρο από οπτικής άποψης, λόγω του ότι το περιβάλλον διαβίωσής τους είναι μια ανοιχτή έκταση. Για την φυλή αυτή οι μη-οπτικές αισθήσεις λαμβάνουν μεγαλύτερο ρόλο στην διαδικασία αντίληψης του χώρου”.
Ακουστικός ορίζοντας – ηχητική αρένα
Από τα παραπάνω παραδείγματα, είναι σαφές ότι η ακοή συμβάλει σε ευρύ φάσμα εμπειριών και λειτουργιών. Οπότε και κατ’ επέκταση η ακουστική αρχιτεκτονική συμβάλει στην δημιουργία ακουστικών καταστάσεων που επηρεάζουν με την σειρά τους την ανθρώπινη ψυχολογία.
Αυτό βέβαια μας δημιουργεί δυο διαφορετικά δεδομένα για την ακουστική αρχιτεκτονική. Ονομάζονται ακουστικός ορίζοντας και ηχητική αρένα. Όπως ο οπτικός ορίζοντας (που καθορίζεται από το σημείο ως το οποίο μπορεί να διακρίνει το ανθρώπινο μάτι), έτσι και ο ακουστικός ορίζοντας καθορίζεται από το σημείο ως το οποίο μπορεί να ακούσει το ανθρώπινο αυτί — και δεν υπάρχει κάποια σύγκριση μεταξύ των δύο, λόγω διαφορετικής ανθρώπινης αντίληψης, αλλά και πολλών εσωτερικών αλλά και εξωγενών καταστάσεων που αυξομειώνουν τον όρο “απόσταση“.
Όσον αφορά τον όρο “ακουστική αρένα”, ένα παράδειγμα που μπορεί να τον εξηγήσει είναι το παρακάτω: στα γαλλικά χωριά του 19ου αιώνα, η απόσταση στην οποία η καμπάνα της εκκλησία ακουγόταν όριζε την ακουστική αρένα του χωριού, όπως επίσης και τα όρια του χωριού. Ανάλογα το μέγεθος και το σχήμα της καμπάνας αλλά και τη σχέση μεταξύ έντασης κρούσης και απόστασης αντίληψης του ήχου της, καθαρίζονταν τα όρια ενός χωριού.
