Κάρολος Ντηλ, ο διακεκριμένος Γάλλος Βυζαντινολόγος

75 χρόνια συμπληρώθηκαν το 2019 από τον θάνατο του Κάρολος Ντηλ (γαλλικά: Charles Diehl), ενός από τους σημαντικότερους βυζαντινολόγους, προσωπικότητας πολυμερούς καλλιέργειας, με πλούσια συγγραφική δράση κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου και τις πρώτες τέσσερις δεκαετίες του 20ού αιώνα.

Γενική είναι η αναγνώριση της επιστημονικής αξίας του έργου του, το οποίο κέρδισε, επιπλέον, την αναγνώριση μεγάλου μέρους του διεθνούς αναγνωστικού κοινού λόγω της απαράμιλλης γλαφυρότητας του συγγραφικού του ύφους, που επαινέθηκε όσο λίγων ομοτέχνων του. Καλλιεργώντας σχεδόν όλους τους γνωστούς κλάδους της Βυζαντινολογίας κατά την εποχή του, ο Ντηλ θεωρείται ακόμη ο κορυφαίος εκπρόσωπος της γαλλικής Βυζαντινολογίας έως σήμερα.

Tο 2003 οι εκδόσεις Ωκεανίδα, στο πλαίσιο της σειράς μονογραφιών «Κυκεών» (αρ. 12), εξέδωσαν σε νέα ελληνική μετάφραση το κλασικό έργο του Κάρολος Ντηλ με τίτλο “Figures byzantines”, το οποίο πρωτοκυκλοφόρησε στα γαλλικά, στο Παρίσι, σε δύο τόμους (1906-1908, με επανεκδόσεις έως το 1925- 1927). Τα έξοχα καλογραμμένα δοκίμια που αποτελούν αυτό το έργο, «περίφημα… αληθινά έργα τέχνης», τα οποία «δίκαια απέσπασαν το γενικό θαυμασμό» κατά τον Γεώργιο Οστρογκόρσκυ (Ostrogorsky, Α’, 55), σύντομα γνώρισαν τη διεθνή αναγνώριση και μεταφράσθηκαν στα αγγλικά από τον Χ. Μπελ (H. Bell, Byzantine portraits, Ν. Υόρκη 1927). Μερικές δεκαετίες αργότερα ολοκληρώθηκε η πρώτη τους ελληνική μετάφραση από τη Στέλλα Βουρδουμπά (Βυζαντινές μορφές, εκδ. Μπεργαδής, Αθήνα 1969, με μερική εικονογράφηση και μικρό βιογραφικό σημείωμα για τον συγγραφέα από τον εκδότη στις σσ. 7-8), η οποία επανακυκλοφόρησε τρεισήμισι δεκαετίες αργότερα, με συμπερίληψη του προλόγου της αυθεντικής γαλλικής έκδοσης, σύντομο βιογραφικό σημείωμα για τον συγγραφέα στα «αυτιά» του βιβλίου και διαφοροποιημένη εικονογράφηση εκείνης της έκδοσης του 1969 (εκδ. Δελφοί, Αθήνα χ.χ. [=1995]).

Η νέα μετάφραση του Αλέξη Εμμανουήλ, η οποία κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Ωκεανίδα σε δύο τόμους, δεν περιλαμβάνει ούτε τον πρόλογο του ιδίου του Ντηλ, ούτε κάποιο βιοεργογραφικό σημείωμα για τη μεγάλη συμβολή του Ντηλ στη Βυζαντινολογία, εκτός από ένα συνοπτικό βιογραφικό του Ντηλ στα «αυτιά». Με την ευκαιρία της νέας αυτής έκδοσης, που, παρά την καλαίσθητη εμφάνισή της, δίνει εναργώς μια εικόνα της φθίνουσας υπευθυνότητας στην Ελλάδα ως προς την έκδοση και την επιμέλεια κλασικών έργων της διεθνούς επιστημονικής παραγωγής, θα παρουσιασθούν η σταδιοδρομία και το συγγραφικό έργο του δημιουργού των «Βυζαντινών μορφών» -που στην πρόσφατη ελλειπτική έκδοση έχουν αποδοθεί αυθαίρετα στον τίτλο με δύο νέους υπότιτλους ως «Πορτραίτα Βυζαντινών» και «Πριγκίπισσες της Δύσης και βυζαντινή πορφύρα».

Οι κριτικές για το έργο του

Ο Κάρολος Ντηλ διεθνώς αναγνωρισμένος βυζαντινολόγος της γαλλικής σχολής και επιστήμονας «έξοχος», κατά τον χαρακτηρισμό του Αλεξάνδρου Βασίλιεφ (σελ. 41), γεννήθηκε το 1859 στο Στρασβούργο της Αλσατίας και πέθανε στις 4 Νοεμβρίου 1944 στο Παρίσι. Η γλαφυρότητα της πένας του έχει εγκωμιασθεί από πολλούς γνωστούς βυζαντινολόγους -μεταξύ άλλων και από τους Ελληνες Νικόλαο Τωμαδάκη (1907-1993, κατά τον οποίον στις μελέτες του Ντηλ «η χάρις αμιλλάται με την ακρίβειαν και την ενημέρωσιν»: Κλείς της βυζαντινής φιλολογίας, ανατ. γ’ έκδ., εκδ. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1993, 158-9), Διονύσιο Ζακυθηνό (1905-1993, κατά τον οποίον το έργο του «ξεχωρίζει διά την δύναμιν της συνθέσεως και την σαφήνειαν της εκθέσεως, καθώς και διά την χάριν του ύφους»: ΜΕΕ 18, 521) και Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, η οποία έγραψε τα εξής (σελ. 8):

«Την από του έτους 1899 εις την Σορβόννην ιδρυθείσαν έδραν Βυζαντινής Ιστορίας κατείχεν ο Ch. Diehl (1859-1944), νους πολυμερής, καθοδηγήσας γενεάς Γάλλων και ξένων σπουδαστών εις τας βυζαντινάς σπουδάς. Ο Ch. Diehl συνεδύαζεν άκραν επιστημονικότητα και ευσυνειδησίαν με πολυμέρειαν και ευρύτητα γνώσεων, τας οποίας καθιστά λαμπροτέρας η χάρις της γραφίδος εις τρόπον, ώστε πλείονα έργα του έχουν καταστεί κλασσικά, ως αι Figures byzantines και Byzance: grandeur et decadence». Συμπληρώνει εδώ σχετικά ο Οστρογκόρσκυ (ό.π., 55-6): «Ο Diehl ήταν ένας εξαιρετικά πολύπλευρος λόγιος, που κατείχε όλους τους χώρους της βυζαντινής ιστορίας και τέχνης και συνεδύαζε ένα σπάνιο χάρισμα για ζωντανή αφήγηση βασισμένη σε ακριβή έρευνα, όπως δείχνουν καθαρά τα μεγάλα του έργα για το Εξαρχάτο της Ραβέννας (1888) και για τη βυζαντινή Αφρική (1896), αλλά και το έργο του για τον Ιουστινιανό (1901), όπως και τα άρθρα του που συγκεντρώθηκαν στη συλλογή Etudes byzantines (1905). Λίγοι μόνο ερευνητές προήγαγαν τόσο πολύ με το έργο τους τις βυζαντινές ιστορικές σπουδές και προώθησαν άλλους στην έρευνα όσο ο Ch. Diehl, ο οποίος απέκτησε πολλούς μαθητές τόσο στην πατρίδα του όσο και σε άλλες χώρες».

Στους Ελληνες μαθητές του συμπεριλαμβάνονται ο Ιωάννης Β. Παπαδόπουλος (1876-1957), ο Λύσανδρος Οικονόμου και ο Διονύσιος Ζακυθηνός. Ιδιαίτερα εγκωμιαστικά εκφράσθηκαν για τη μονογραφία του Ντηλ περί Ιουστινιανού Α’ και της εποχής του (1901) στις συνθέσεις τους ο Δ. Ζακυθηνός (Βυζαντινή ιστορία 324-1071, β’ έκδ., Αθήνα 1977, ανατ. εκδ. Δωδώνη, Αθήνα- Ιωάννινα 1989, 68 σημ. 4), ο οποίος χαρακτήρισε τις ιουστινιάνειες σελίδες του Ντηλ «λαμπράς», και η Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου (ό.π., 250 σημ. 3), η οποία έκανε λόγο για την εκ μέρους του Ντηλ «ορθήν πολιτικήν τοποθέτησιν των πραγμάτων και διά την γλαφυρότητα της αφηγήσεως».

Η επιστημονική του δραστηριότητα

Την περίοδο 1878-1881 ο Ντηλ σπούδασε στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού και στη Νέα Ανώτατη Σχολή (Εcole Nouvelle Superieure) Ρωμαϊκή και Βυζαντινή Αρχαιολογία, Ιστορία της τέχνης, καθώς και Πολιτική Ιστορία και Ιστορία της Διοικητικής Οργάνωσης του Βυζαντίου. Από το 1881 έως το 1883 διετέλεσε μέλος της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής της Ρώμης και το 1884-1885 μέλος της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών. Το 1888 υπέβαλε στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού τη διδακτορική διατριβή του με τίτλο «Μελέτες για τη βυζαντινή διοίκηση στο Εξαρχάτο της Ραβέννας» (Εtudes sur l’ administration Byzantine dans l’ Exarchat de Ravenne, 568-751), η οποία δημοσιεύθηκε την ίδια χρονιά στο Παρίσι και ανατυπώθηκε κατά την 100ή επέτειο της γέννησής του (εκδ. Burt Franklin, Νέα Υόρκη 1959).

Κατά την περίοδο 1888-1899 διορίσθηκε καθηγητής Ελληνικής Ιστορίας και Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Νανσύ της Λωρραίνης, ενώ από το 1899 έως τη συνταξιοδότησή του, το 1934, δίδαξε πολλές γενεές φοιτητών ως καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης, στο Παρίσι, όπου παράλληλα το ειδικό Βυζαντινολογικό Ινστιτούτο (το οποίο ίδρυσε ο ίδιος) εκπαίδευσε πολλούς ειδικούς και μετέπειτα φημισμένους βυζαντινολόγους και άλλους μεσαιωνολόγους. Ειδικά ιδρυμένη γι’ αυτόν το 1899, η βυζαντινολογική έδρα της Σορβόννης έγινε, χάρη στην παρουσία και τη δράση του, τακτική το έτος 1907.

Το 1910 διορίσθηκε μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας Επιγραφών και Γραμμάτων, το 1912 επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου Αθηνών και το 1925 αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της Ενωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ). Η φήμη που απέκτησε με τη διδασκαλία και τα γραπτά του υπήρξε μεγάλη και πολλές φορές προσκλήθηκε να διδάξει και να πραγματοποιήσει έρευνες σε πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα στην Ευρώπη, την Αμερική (στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ των ΗΠΑ), την Αφρική και την Ασία.

Τεράστια υπήρξε η συμβολή του Ντηλ στην κατανόηση της θετικής προσφοράς και συμβολής του βυζαντινού πολιτισμού στην ανθρωπότητα, διαμέσου του πολυδιάστατου έργου του που «αγκαλιάζει» όλους σχεδόν τους κλάδους της Βυζαντινολογίας. Πρωτοποριακός υπήρξε ο ρόλος του στην απόρριψη της επικρατούσας κατά την αρχή της σταδιοδρομίας του αρνητικής εκτίμησης της προσφοράς του βυζαντινού πολιτισμού -στοιχείο που χαρακτήριζε το έργο αρκετών μελετητών του 19ου αιώνα, αν και κατά τον ίδιον αιώνα είχαν εμφανισθεί τα πρώτα σπουδαία βυζαντινολογικά συγγράμματα στη δυτική Ευρώπη (βλ. τώρα A. Savvides, “The birth and development of Byzantine historical and philological studies in the West: a review essay”, Mesogeios 9-10, Παρίσι 2000, 127-80, ιδίως 154 κ.εξ.). Στην προσπάθειά του να αποκαταστήσει τον βυζαντινό πολιτισμό, πάντως, ο Ντηλ είναι αλήθεια ότι ορισμένες φορές εξιδανίκευσε ποικίλες πτυχές της νομικής, της καλλιτεχνικής και της διοικητικής-κυβερνητικής δομής της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Το συγγραφικό του έργο

Την περίοδο 1913-1923, μετά από πρόσκληση του σπουδαίου συγχρόνου του Βρετανού βυζαντινολόγου Τζων Μπιούρυ (John Bagnell Bury), συνεργάσθηκε στην πρώτη έκδοση της ονομαστής Cambridge Medieval History, στον δεύτερο τόμο με ειδικό κεφάλαιο για την εποχή του Ιουστινιανού Α’ και στον τέταρτο τόμο για το Βυζάντιο (The Eastern Roman Empire, 717-1453), με ειδικά κεφάλαια για τον Λέοντα Γ’ και την Ισαυρική Δυναστεία (περίοδος 717-802), για την περίοδο 802-867, για τη Δ’ Σταυροφορία και τη Λατινική Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης («Ρωμανίας»), για τη βυζαντινή διακυβέρνηση και διοίκηση και για τον βυζαντινό πολιτισμό. Το 1913 και το 1918 προλόγισε δύο μονογραφίες ενός από τους μαθητές του, του Ορέστη Ταφραλή (1876-1937), για την ιστορία της βυζαντινής Θεσσαλονίκης έως τον 14ο αιώνα και για την τοπογραφία της βυζαντινής Θεσσαλονίκης (το πρώτο από τα δύο αυτά σημαντικά έργα υπάρχει τώρα και σε ελληνική μετάφραση της Αγγελικής Νικολοπούλου, με πρόλογο και βιβλιογραφική επιμέλεια του Α.Γ.Κ. Σαββίδη (εκδ. Τροχαλία, 1994), χωρίς όμως τον πρόλογο του Ντηλ). Το 1932, επίσης, ο τελευταίος προλόγισε τη γαλλική μετάφραση (των P. Brodin και A. Bourguina) της «Ιστορίας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας» του Βασίλιεφ (ο πρόλογος αυτός υπάρχει και στην ελληνική μετάφραση του έργου (σσ. 11-2): πρβλ. Α. Σαββίδης, «Αλέξανδρος Βασίλιεφ», Νέα Εστία 135, τχ. 1599, Αθήνα 1994, 214-7, ιδίως 215 σημ. 9). Το 1948, τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατό του, κυκλοφόρησε η επισκόπηση βυζαντινής ιστορίας της περιόδου 1204-1453 και το θαυμάσιο δοκίμιό του περί βυζαντινής τέχνης στο πλαίσιο του συλλογικού τόμου που επιμελήθηκαν οι Norman Baynes και H. Moss με τίτλο Byzantium: an introduction to East Roman civilization (Πανεπιστήμιο Οξφόρδης 1948 με ανατυπώσεις, με πιο πρόσφατη το 1969), έργο το οποίο το 1972 κυκλοφόρησε σε ελληνική μετάφραση του Δ. Σακκά (εκδ. Παπαδήμας, 1972, με ανατυπώσεις – πρόσφατα το 2001). Αξίζει να σημειωθεί ότι το 1937 ο Ντηλ υπέστη τύφλωση, με αποτέλεσμα στα τελευταία χρόνια της ζωής του να υπαγορεύει τα βιβλία του σε μαθητές του, μεταξύ των οποίων στον Λυσίμαχο Οικονόμου (Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, 7 (1987), 327).

Τα σημαντικότερα αυτοτελή έργα του Ντηλ υπήρξαν τα ακόλουθα (κατά χρονολογική σειρά έκδοσης): – Εtudes sur l’ administration Byzantine dans l’ Exarchat de Ravenne, 568-751, Παρίσι 1888 (ανατ. Νέα Υόρκη, 1959). – Ravenne. Εtudes d’ archeologie byzantine, Παρίσι 1886. – L’ eglise et les mosaiques du couvent de Saint-Luc en Phocide, Παρίσι 1889. – L’ art byzantin dans l’ Italie meridionale, Παρίσι 1894. – L’ Afrique byzantin. Histoire de la domination Byzantine en Afrique, 533-709, Παρίσι 1896 (ανατ. σε 2 τόμους: εκδ. Burt Franklin, Νέα Υόρκη 1959). To έργο βραβεύθηκε από τη Γαλλική Ακαδημία. – Justinien et la civilization byzantine au VIe siecle, Παρίσι 1901 (ανατ. εκδ. Burt Franklin, Νέα Υόρκη 1959). Ρωσική μτφρ.: Αγία Πετρούπολη 1908. – Theodora, imperatrice de Byzance, Παρίσι 1904 (ελλ. μτφρ.: Αθήνα 1982). – Εtudes byzantines, Παρίσι 1905. – Figures byzantines, 2 τόμοι, Παρίσι 1906-1908 (με πολλές ανατυπώσεις, η τελευταία το 1925-1927). Το έργο βραβεύθηκε από τη Γαλλική Ακαδημία. Για την αγγλική και τις δύο ελληνικές μεταφράσεις, βλ. πιο πάνω. Επίσης ρωσική μτφρ. σε 2 τόμους: Μόσχα 1913-1914. – Manuel d’ art byzantin, 2 τόμοι, Παρίσι 1910 και β’ έκδ. 1925-1926. – Une republique patricienne: Venise, Παρίσι 1916 (με ανατ. 1918, 1937). Ελλ. μτφρ. Σπ. Μοτσενίγος, Αθήνα.

Το 1967 το έργο επανεκδόθηκε στο Παρίσι με τίτλο La republique de Venise. – Dans l’ Orient byzantin, Παρίσι 1917. – Σε συνεργασία με τους M. Le Tourneau και H. Saladin: Les monuments chretiens de Salonique, Παρίσι 1918. – Byzance: grandeur et decadence, Παρίσι 1919 (ανατ. 1930). Αγγλική μτφρ. N. Walford, με εισαγωγή P. Charanis: Byzantium: greatness and decline, Rutgers U.P. 1957. – Histoire de l’ Empire byzantin, Παρίσι 1919 (ανατ. 1924). Ελλ. μτφρ.: Εμμ. Καμπανέλλης, Αθήνα 1923, αγγλική μτφρ.: Πρίνστον 1925, σερβοκροατική μτφρ.: Βελιγράδι 1933 και ρωσική μτφρ.: Μόσχα 1948. – La societe byzantine a l’epoque des Comnenes, Παρίσι 1919 (ανατ. 1929). – Choses et gens de Byzance, Παρίσι 1926. – La peinture byzantine, Παρίσι 1932. – L’ Εgypte byzantine, Παρίσι 1933. – Σε συνεργασία με τον G. Marcais: Le monde oriental de 395 a 1081, Παρίσι 1936 (τ. ΙΙΙ στη σειρά του G. Glotz, Histoire generale/Histoire du Moyen-Age). – Σε συνεργασία με τους L. Oeconomos, R. Guilland, R. Grousset), L’ Europe orientale de 1081 a 1453, Παρίσι 1945 (τ. ΙΧ.1 ίδιας σειράς). – Les grands problemes de l’ histoire byzantin, Παρίσι 1943. Ρωσική μτφρ.: Μόσχα 1947. Αυτός υπήρξε ο Κάρολος Ντηλ, ένας από τους γλαφυρότερους και εγκριτότερους βυζαντινολόγους του καιρού του, του οποίου οι ανυπέρβλητες σελίδες μπορούν να συγκριθούν με εκείνες των μεγάλων ομοτέχνων του, παλαιότερα του Γίββωνος και στα νεώτερα χρόνια του σερ Στήβεν Ράνσιμαν.