Όλη η φαινομενολογία του εαυτού με την οποία ασχολείται ανά τους αιώνες η φιλοσοφία δεν περιγράφει τίποτε άλλο, από την συνείδηση ανωτέρου επιπέδου του ανθρώπου μέσω της οποίας αυτός καταφέρνει να αντιλαμβάνεται καλύτερα από οποιοδήποτε άλλο ζώο το περιβάλλον στο οποίο ζει και να προσαρμόζεται καλύτερα. Συνείδηση διαθέτουν και τα θηλαστικά (τουλάχιστον) τα οποία κάθε άλλο παρά ρομπότ είναι. Εν vτούτοις, η συνείδηση τους είναι πρωτογενής, ένα σκαλί κάτω δηλαδή στη βαθμίδα της εξέλιξης, από τη συνείδηση του ανθρώπου.
Αυτό που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα ζώα, είναι η αίσθηση του χρόνου και η χρήση της γλώσσας για επικοινωνία. Ο άνθρωπος διαχωρίζει παρελθόν παρόν και μέλλον ενώ τα ζώα δεν μπορούν, ζούν μόνο στο παρόν, ενώ διαθέτει και μια τεράστια ικανότητα χρήσης συμβόλων, που τον έχει κάνει ικανό να επικοινωνεί με τους ομοίους του με τρόπο που δεν έχει καμία σχέση, ως προς την ποιότητά του, με τον τρόπο που επικοινωνούν μεταξύ τους τα ζώα. Δηλαδή με τη γλώσσα. Από αυτά τα δύο χαρακτηριστικά ξεκινούν όλα αυτά που με μιά λέξη ονομάζουμε «πολιτισμό». Ένα παράδειγμα μόνο: Ο άνθρωπος είναι το μόνο έμβιο όν στον πλανήτη που έχοντας συνείδηση της ροής του χρόνου, γνωρίζει ότι θα πεθάνει. Τα ζώα δεν το γνωρίζουν. Ας αναλογιστούμε τώρα τι «ποσοστό του πολιτισμού» οφείλεται σε αυτή τη γνώση.
Όλα τα παραπάνω οφείλονται σε ένα όργανο που στον άνθρωπο έχει εξελιχθεί στον μέγιστο βαθμό, τον εγκέφαλο. Όλη η φαινομενολογία της συνείδησης με την οποία ασχολείται η φιλοσοφία οφείλεται στη λειτουργία του εγκεφάλου. Στην πολυπλοκότητα του. Στον απίστευτο αριθμό των νευρωνικών κυκλωμάτων από τα οποία αποτελείται. Σήμερα η επιστήμη της νευροβιολογίας αρχίζει να καταλαβαίνει πως γίνεται αυτό. Αρχίζει να καταλαβαίνει πως «η ύλη γίνεται φαντασία». Η θεωρία που το εξηγεί καλύτερα από οποιαδήποτε άλλη και που είναι πιθανότερο να καθιερωθεί στην αντίστοιχη επιστημονική κοινότητα είναι η θεωρία του νευρωνικού δαρβινισμού του νομπελίστα Έντελμαν.
Περί συνείδησης
Η συνείδηση προέρχεται από το ρήμα σύνοιδα (γνωρίζω) (βλέπε λεξικό Τεγόπουλου – Φυτράκη) και σημαίνει την αντίληψη του έξω κόσμου σε σχέση με το εγώ. Με αυτήν την έννοια χρησιμοποιείται εδώ καί είναι κομμάτι της ορολογίας των νευροεπιστημών αλλά καί της ψυχολογίας. Π.χ όσον αφορά την ψυχολογία λέμε: αυτή η πράξη είναι συνηδειτή εννοώντας ότι υπόκειται στην αντίληψη καί τόν έλεγχο του εγώ.
Στην καθημερινή γλώσσα σημαίνει και τον ηθικό αυτοέλεγχο. Π.χ λέμε: ο παλιάνθρωπος, που έδειρε το γεροντάκι, ήταν ασυνείδητος, εννοώντας ότι έχει χάσει τον ηθικό αυτοέλεγχό του.
Ο τρόπος που αναλύουμε τα πράγματα
Χωρίς να θέλω να γενικολογώ σε αυτήν την ενότητα, θα γίνω πιο συγκεκριμένος, φέρνοντας μερικά παραδείγματα από τη σύγχρονη εποχή, Το θέμα του τρόπου που αναλύουμε τα τεκταινόμενα είναι κάπως τετριμμένο, δεδομένου ότι σήμερα υπάρχουν και είναι μάλιστα ευρέως διαδεδομένα, προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης που σε πολλά σημεία μοιάζουν με την ανθρώπινη. Ένα κλασικό παράδειγμα είναι τα νευρωνικά δίκτυα. Βέβαια σε παλαιότερες εποχές που δεν υπήρχαν διαθέσιμες αυτές οι τεχνολογίες, το θέμα εντυπωσίαζε τους φιλόσοφους και ασχολούνταν με αυτό, σχεδόν σε μεταφυσικό επίπεδο. Σήμερα το θέμα συνεχίζει φυσικά να έχει ενδιαφέρον αλλά σε εντελώς άλλο επίπεδο, ίσος σε πιο τεχνικό.
Για να το περιγράψω στο βαθμό που το αντιλαμβάνομαι.
Το μυαλό αποθηκεύει την πληροφορία που δέχεται μέσω των αισθήσεων. Δεν υπάρχει άλλη πηγή πληροφορίας εκτός ίσως από τα ένστικτα που είναι προαποθηκευμένα στον οργανισμό μας. Ο εγκέφαλος αναλύει την πληροφορία των αισθήσεων και την σπάει σε κάποια αφαιρετικά συστατικά. Δηλαδή γίνεται μία παραγοντοποίηση που οδηγεί σε κάποια νοητικά αντικείμενα που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε σύμβολα. Τα σύμβολα αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και παράγουν άλλα σύμβολα ανώτερης τάξης. Όταν σε δεύτερο χρόνο υπάρξουν νέες εμπειρίες, τότε αυτές παράγουν νέα σύμβολα που και αυτά αλληλεπιδρούν με τα προηγούμενα σύμβολα και αναθεωρούν το χώρο των συμβόλων όλων των τάξεων.
Οπότε στην πραγματικότητα και αυτό που λέει ο Καντ ισχύει κάπως, αφού όλα τα σύμβολα εν τέλει ανάγονται στις αισθήσεις, αλλά έχει κάποιο δίκιο και ο Κασίρερ αφού τα σύμβολα πράγματι μεταβάλλονται. Δεν είμαι και πολύ πεπεισμένος ότι βλέπουμε κάτι όταν <<θέλουμε>> να το δούμε. Έχω την εντύπωση ότι αυτό το συγκεκριμένο επιχείρημα έχει μια δόση ηθικολογίας. Στην πραγματικότητα πρόκειται για τον ίδιο ενιαίο μηχανισμό σκέψης των μεταβαλλόμενων συμβόλων.
Ο τρόπος που καθοδηγείται η προσοχή μας από την σκέψη μας, υπακούει σε σύμβολα τα οποία βρίσκονται σε μία δυναμική εξέλιξη και ανανέωση, συνδεδεμένα με τις αισθήσεις σε πραγματικό χρόνο όπως και με τις τρέχουσες σκέψεις. Άρα το αν κοιτάξουμε το ρολόι και δεν δούμε την ώρα δεν σημαίνει κάτι ιδιαίτερα ενδιαφέρον και βαθιά φιλοσοφικό. Απλώς σημαίνει ότι οι τυχαίες δυναμικές διεργασίες του εγκεφάλου εκείνη τη στιγμή είχαν στρέψει την προσοχή μας σε κάτι άλλο, δηλαδή είμασταν αφηρημένοι ή και προκατειλημμένοι.
Όσο για την μη προβλεψιμότητα των ανθρώπων, ας γελάσω. Ας ρωτήσει κάποιος έναν καλό πολιτικό ή μια διαφημιστική εταιρία για να πάρει περισσότερες πληροφορίες. Αναφέρω συγκεκριμένο γνωστό ψυχολογικό πείραμα, όπου με κάποιες απλές διαδικασίες έπεισαν όλα τα υποκείμενα να βασανίσουν βάναυσα έναν συνάνθρωπό τους. Και όλοι μα όλοι τελικά το έκαναν.
Εντάξει πράγματι ο άνθρωπος είναι πολύ πιο περίπλοκος από άλλα θηλαστικά, αλλά δεν διαφέρει ποιοτικά, μόνο ποσοτικά σε επίπεδο νοημοσύνης. Όπως και τα ζώα δεν είναι 100% προβλέψιμα (λιοντάρι που έφαγε τον κύριό του) έτσι και οι άνθρωποι δεν είναι 100% μη προβλέψιμοι. Σε μεγάλο βαθμό είναι. Και μην ξεχνάμε ποιος είναι ο παρατηρητής. Όταν παρατηρούμε την προβλεψιμότητα των ζώων, ο παρατηρητής είναι άνθρωπος, δηλ κάποιος με πολύ ανώτερη νοημοσύνη. Όταν παρατηρούμε την προβλεψιμότητα των ανθρώπων, ο παρατηρητής είναι και πάλι άνθρωπος, δηλαδή κάποιος με ίση νοημοσύνη. Άρα η σύγκριση δεν στέκει.
Όσο για ορισμένους σκεπτικιστές που λένε ότι ο δυτικός τρόπος σκέψης δεν απάντησε στα βασικά ερωτήματα του ανθρώπου, θα ήθελα να πώ ότι κατ’ αρχάς απόλυτες απαντήσεις δεν μπορούν να δοθούν για κανένα πρόβλημα. Πολλές φορές αρκεί να δοθούν καλύτερες απαντήσεις από πριν. Το γεγονός ότι ο δυτικός τρόπος σκέψης οδήγησε σε μηχανές τεχνητής νοημοσύνης, σε θεραπεία ασθενειών, σε απίστευτη πολιτιστική δυναμική που καταβρόχθισε οικειοθελώς τεράστιους πολιτισμούς, σημαίνει ότι είναι ένας πολιτισμός που δίνει περισσότερες απαντήσεις από τους άλλους.
Η αποδόμηση της σύγχρονης δυτικής φιλοσοφίας
Με τέτοια βαριά αρματωσιά θεωριών θα περιμέναμε ότι η δυτική σκέψη έχει απαντήσεις για όλα τα ουσιώδη προβλήματα του ανθρώπου και του κόσμου γύρω του ή έχει συμφωνήσει στο πώς θα βρει τουλάχιστον τις δομές και τις μεθόδους των τρόπων προσέγγισής τους. Αλλά τα μαντάτα από τη Γερμανία (μα πάλι;) έδειξαν από νωρίς ότι κάτι τέτοιο δεν επιτεύχθηκε.
Αντιθέτως, οι θεωρίες της νεοτερικότητας έφτασαν τους σύγχρονους φιλοσόφους να οδηγηθούν στη συστηματική αποδόμηση και του τελευταίου λιθαρακίου (κι ο Χούσερλ έβαλε ένα σπουδαίο λιθαράκι / δυναμιτάκι σε όλο αυτό το οικοδόμημα βγάζοντας μια ικανότατη στρατιά υπαρξιστών, κι αυτοί στηρίζοντας μια αχτύπητη στρατιά ψυχαναλυτών / συμβολιστών, κι αυτοί γαλουχώντας μια λαλίστατη στρατιά αποδομιστών / γλωσσολόγων κι αυτοί τυραννώντας μια απηυδισμένη στρατιά νεότατων εντομολόγων της έννοιας, κ.ο.κ. Κι όλα αυτά τα είχαν προβλέψει μια χαρά ο Χέγκελ, όταν έλεγε ότι η “εννοιακή” κατανόηση της εμπειρικής πραγματικότητας ισοδυναμεί με φόνο του πράγματος, αλλά και ο Βίτγκενσταιν, όταν μιλούσε για τα όρια της γλώσσας και τη σημασία της σιωπής.
Φαντάζομαι ότι από μια άλλη διάσταση οι Προσωκρατικοί και ο Πλάτωνας θα μας αφουγκράζονται και θα σουφρώνουν τα φρύδια τους με απορία ρίχνοντας παράλληλα κλεφτές ματιές στους απέναντι τους καθήμενους ομηλίκους τους ανατολίτες σοφούς, που δεν θα κάνουν τίποτε, έτσι κι αλλιώς θα φορούν κι εκεί μάλλον την αδιαπέραστη μάσκα του Βούδα.
Αλλά για να μην πάψουμε να ελπίζουμε (απαντώντας με κάποιο τρόπο και στο τρίτο ερώτημα του Καντ), ο μόχθος εκείνης της φιλοσοφικής σκέψης απελευθέρωσε και ώθησε την επιστημονική έρευνα σήμερα, και είναι αυτός ο μόχθος που (αναφερόμενη και στο επίκαιρο άρθρο της κ. Βασιλάκου), τουλάχιστον για το χώρο της Βιολογίας κάνει τη Julia Kristeva να λέει ότι εκεί μπορούμε να καταλάβουμε ότι “υπάρχει νόημα χωρίς σημασία”. Και ότι “εκεί δημιουργούμε, από μια ρήξη, από αυτό το χάσμα που ανοίγεται μέσα στο σημαινόμενο – εκεί που δεν υπάρχει Ρήμα. Η εμπειρία αυτή, αν κυριεύσει τον άνθρωπο, μπορεί να του χαρίσει μια ψύχωση- ή μια έκσταση”.
Συνεχίζουμε λοιπόν να σκάβουμε, με ή χωρίς σύμβολα, επειδή ελπίζουμε ότι υπάρχει φως.
