Οι Τούρκοι ήταν πανάκριβοι, οι Αγιορείτες αδιάλλακτοι. Και οι δύο αποδείχθηκαν τα μεγαλύτερα «αγκάθια» που είχε να αντιμετωπίσει το Μουσείο Μπενάκη στην προσπάθειά του να διοργανώσει την πιο φιλόδοξη έκθεση της ιστορίας και της τέχνης του Βυζαντίου, στη Royal Academy of Arts του Λονδίνου.
Παρά τις επίμονες ελληνικές προσπάθειες να μετάσχει και η Τουρκία στη μεγάλη αυτή ευρωπαϊκή έκθεση με 4-5 επίλεκτα έργα των βυζαντινών χρόνων, η γειτονική μας χώρα δεν κατάφερε να βρει τρόπο να ξεπεράσει τον αρχαιολογικό της νόμο, που απαιτεί την παραμονή ενός εκπροσώπου της στον τόπο φιλοξενίας των έργων καθ’ όλη τη διάρκεια της έκθεσης (εν προκειμένω, επί πέντε μήνες, από 25 Οκτωβρίου 2019 έως 22 Μαρτίου 2020), με όλα τα έξοδα πληρωμένα.
Το κόστος κρίθηκε ασύμφορο για τόσα λίγα εκθέματα, με δεδομένο ότι θα συγκεντρωθούν στο Λονδίνο 400 αντικείμενα από 72 ιδρύματα 20 χωρών απ’ όλο τον κόσμο. Μερικά, μάλιστα, θα τα δουν για πρώτη φορά το κοινό αλλά και οι ειδικοί, όπως κάποιες εικόνες που δεν έχουν βγει ποτέ από τις αποθήκες της Μονής της Αγίας Αικατερίνης του Σινά.
Θα παρουσιαστούν ακόμη κάποιοι θησαυροί που ταξιδεύουν για πρώτη φορά, όπως το τέμπλο της Μονής της Παναγίας της Σκριπούς από τον Ορχομενό Βοιωτίας, αλλά και το Δισκοπότηρο της Αντιοχείας από το Μουσείο Μετροπόλιταν της Νέας Υόρκης: είναι ένα καταστόλιστο με ανάγλυφες παραστάσεις ασημένιο ποτήρι, που είχε ταυτιστεί για πολλά χρόνια με το Αγιο Δισκοπότηρο, εκείνο από το οποίο ήπιαν ο Ιησούς Χριστός και οι μαθητές του στον Μυστικό Δείπνο. Θεωρία παρατραβηγμένη, την οποία απορρίπτουν πλέον οι ειδικοί.
Για πρώτη φορά, επίσης, βγαίνουν από τις προθήκες τους και μερικά πολύτιμα αντικείμενα από το Εθνικό Μουσείο του Βελιγραδίου. «Μας έδωσαν τα καλύτερα που είχαν, γιατί το μουσείο τους τώρα ανακαινίζεται», μας είπε η επιμελήτρια της έκθεσης από ελληνικής πλευράς, καθηγήτρια Μαρία Βασιλάκη (επιμελητής από βρετανικής πλευράς είναι ο καθηγητής Robin Cormack).
Την πικρία του για την απουσία του Αγίου Ορους από αυτήν την έκθεση εξέφρασε χθες ο διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη, Αγγελος Δεληβοριάς, όπως επίσης και για την απουσία της Μονής Πάτμου και των Μετεώρων. «Δαπανήθηκαν ατέλειωτες ώρες προφορικών επικοινωνιών, και δεν μας απάντησαν ποτέ γραπτά, προκειμένου να παρακαμφθούν οι ενστάσεις τους, χωρίς κανένα αποτέλεσμα», τόνισε ο κ. Δεληβοριάς.
Ωστόσο, ούτε το Μουσείο Μπενάκη διανοήθηκε να στείλει προς έκθεση τα 9 βυζαντινά ασημένια πιάτα, αμύθητης αξίας, που απέκτησε από έρανο και μοιράστηκε με τα Βυζαντινά Μουσεία Αθήνας και Θεσσαλονίκης. Ο λόγος; Παραμένει ανοικτή η διένεξη με τη Βουλγαρία, που τα διεκδικεί ως προϊόντα αρχαιοκαπηλίας από το έδαφός της. «Μέχρι να ξεκαθαριστεί η υπόθεση, τα πιάτα δεν μπορούν να ταξιδέψουν», είναι η επίσημη απάντηση του μουσείου.
Από το Λούβρο μέχρι το Μουσείο Καστοριάς
Η έκθεση αυτή, με τίτλο «Byzantium 330-1453», σηματοδοτεί μια ενδιαφέρουσα, από επιστημονικής άποψης, προσέγγιση του βυζαντινού πολιτισμού και θεωρείται το πιο σημαντικό γεγονός μετά τη μεγάλη έκθεση που είχε οργανώσει το 1964 ο αείμνηστος Μανόλης Χατζηδάκης, στο Ζάππειο, με τον τίτλο «Βυζαντινή Τέχνη – Τέχνη Ευρωπαϊκή».
Η προετοιμασία της κράτησε δυόμισι χρόνια και είναι η πρώτη συνδιοργάνωση της Βασιλικής Ακαδημίας του Λονδίνου με ελληνικό ίδρυμα, το Μουσείο Μπενάκη. Στην πρόσκληση ανταποκρίθηκαν μεγάλα μουσεία του εξωτερικού, όπως το Μητροπολιτικό Ν.Υ., το Βρετανικό, το Λούβρο, του Βατικανού, το Ερμιτάζ, ο Θησαυρός του Αγίου Μάρκου, και από την Ελλάδα τα δύο Βυζαντινά Αθηνών και Θεσσαλονίκης, των Ιωαννίνων, της Καστοριάς, το Αρχαιολογικό της Θήβας και της Κορίνθου, το Μπενάκειο, εφορείες Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, επιλέγοντας συνολικά περί τα 100 αντιπροσωπευτικά αντικείμενα.
«Το Μετροπόλιταν της Νέας Υόρκης χρειάστηκε να διοργανώσει τρεις εκθέσεις (σ.σ. τη “Δόξα του Βυζαντίου”) για να δείξει ό,τι εμείς σε μία», είπε με καμάρι στη χθεσινή πρώτη παρουσίαση του περιεχομένου της στην Ελλάδα ο διευθυντής της Royal Academy of Arts, Charles Saumarez Smith. Ανέφερε χαρακτηριστικά ότι η Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου, που ιδρύθηκε το 1768 και έχει φιλοξενήσει μερικές από τις σημαντικότερες εκθέσεις του κόσμου, αποφάσισε να διαθέσει για δύο περιόδους (φθινόπωρο και άνοιξη) τις κεντρικές αίθουσές της γι’ αυτήν την έκθεση, που τη θεωρεί μεγάλης σημασίας.
Ιστορία 11 αιώνων σε 9 ενότητες
«Ο τίτλος της έκθεσης αποκαλύπτει τις προθέσεις μας», έλεγε η κ. Βασιλάκη. «Θέλαμε να παρουσιάσουμε τη βυζαντινή τέχνη από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης (330 μ.Χ.) μέχρι την κατάκτησή της από τους Οθωμανούς Τούρκους (1453 μ.Χ.). Να αφηγηθούμε την ιστορία 11 αιώνων. Η έκθεσή μας φιλοδοξεί να απαντήσει στο ερώτημα: “Μπορούμε σήμερα να κατανοήσουμε το Βυζάντιο από τη βυζαντινή τέχνη;”»
Εννέα θεματικές ενότητες («Οι απαρχές της Βυζαντινής τέχνης», «Από τον Μ. Κωνσταντίνο και τον Ιουστινιανό μέχρι το τέλος της Εικονομαχίας», «Στο ιερό παλάτι», «Στο σπίτι», «Στον ναό», «Η τέχνη των εικόνων», «Το Βυζάντιο και η Δύση», «Το Βυζάντιο και οι γειτονιές του», «Η Μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά») επιχειρούν να φωτίσουν το μεγαλείο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, παρουσιάζοντας έργα υψηλής ποιότητας αλλά και καθημερινής χρήσης. «Η υψηλή τέχνη αντιπαρατίθεται με τα ταπεινά σκεύη. Από τη μία, θα βλέπουν το λαμπρό στέμμα του Αυτοκράτορα Λέοντα του 6ου, το στολισμένο με πολύτιμες πέτρες, και από την άλλη ένα ζευγάρι τριμμένα σανδάλια ενός παιδιού από την Αίγυπτο».
Από όλα αυτά, το μόνο που θα μείνει από αυτήν την έκθεση, ως πολύτιμο εγχειρίδιο για τους διδάσκοντες τη βυζαντινή τέχνη, θα είναι ασφαλώς ο κατάλογος που θα τη συνοδεύει. Αρκεί να πούμε ότι περισσότεροι από 100 βυζαντινολόγοι ανέλαβαν τη συγγραφή των σχετικών λημμάτων. Τον τόμο κλήθηκαν να προλογίσουν οι πρωθυπουργοί Ελλάδας και Μεγάλης Βρετανίας.
