Η Joanna Hiffernan και μερικά σχόλια για τη θηλυκότητα στην τέχνη

Οι εικαστικές τέχνες στηρίχθηκαν πάνω στη γυναικεία μορφή και στην αντικειμενοποίηση αυτής: αυτό είναι ένα μικρό συμπέρασμα το οποίο, εμπειρικά έστω, δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί.

Με μια πρόχειρη ματιά στα έργα της Δυτικής ζωγραφικής και γλυπτικής θα δεις έναν απίστευτα μεγάλο αριθμό αυτών να περιστρέφεται γύρω από τη γυναικεία μορφή, πολύ συχνά γυμνή και περιορισμένη στην ερωτική της υπόσταση.

Και όμως, παρά την πληθώρα γυναικείων μορφών στα καλλιτεχνικά έργα της Δύσης, οι γυναίκες που υπήρξαν μοντέλα και πρότυπα για τη δημιουργία αυτών περνάνε στα άγραφα της ιστορίας. Γιατί να ενδιαφερθεί η ιστορία για τη κοπέλα που πόζαρε στη Δανάη του Titian ή δεκαπεντάχρονα κορίτσια που μάζευε ο Schiele στο εργαστήριο του;

Η γυναίκα στην τέχνη, σχεδόν πάντα, εγκλωβίζονταν στο ρόλο του ζωγραφικού αντικειμένου και όλα τα εύσημα για το αποτέλεσμα του πίνακα πήγαιναν στον καλλιτέχνη, άσχετα με το αν η συνεισφορά και η πειθαρχεία ενός μοντέλου είναι εξίσου σημαντική με την τεχνική δεινότητα του εκάστοτε ζωγράφου ή γλύπτη.

Ακόμα και στη παρούσα στήλη, το πιο κοντινό που έχουμε παρουσιάσει σε μοντέλο είναι η Valadon, η οποία κατάφερε να μεταπηδήσει στην “κάστα” των δημιουργών και γι’ αυτό έμεινε στα κιτάπια μας ως κάτι παραπάνω από “μια ακόμα κοπέλα που πόζαρε” για κάποιον ζωγράφο.

Οπότε, σήμερα λέω πως είναι καιρός να ασχοληθούμε με την ενδιαφέρουσα περίπτωση της Ιρλανδής Joanna Hiffernan (ελληνικά: Τζοάννα Χιφφερναν).

Η Hiffernan έμεινε γνωστή ως μοντέλο και ερωμένη του Αμερικάνου ζωγράφου James Abbott McNeill Whistler. Αυτό που ίσως σου κάνει αίσθηση με την Hiffernan είναι το πως η ιστορία της φαίνεται να ξεδιπλώνεται σε συνάρτηση με αυτή των καλλιτεχνών με τους οποίους ήρθε σε επαφή, ενώ στα σημεία που χάνεται αυτή η επαφή, υπάρχει και έλλειψη εξακριβωμένων στοιχείων για τη ζωή και το ποιόν της.

Η ύπαρξη αυτών των κενών όμως δημιουργεί έναν αέρα μυστηρίου γύρω από την ιστορία και το πρόσωπο της που δύσκολα μπορεί να μας αφήσει ασυγκίνητους. Αν μη τι άλλο, σίγουρα υπάρχει η ατάιστη περιέργειά μας η οποία αναρωτιέται τι διάολο έκανε η Hiffernan όταν δεν είχε πάρε δώσε με καλλιτέχνες.

Ξεκινώντας με το βιογραφικό κομμάτι, ας αναφέρουμε πως δε γνωρίζουμε πότε ακριβώς και που γεννήθηκε η Hiffernan, αν και το έτος γέννησης της πιθανολογείται πως ήταν το 1843.

Η οικογένειά της ήταν καθολική όπως κάθε τυπική ιρλανδική οικογένεια που σεβόταν τον εαυτό και την πατρίδα της — η πατριδολαγνία και ο καθολικισμός εκείνον τον καιρό πήγαιναν συνήθως πακέτο για τους Ιρλανδούς.

Ο πατέρας της Patrick Hiffernan, πέρα από δάσκαλος καλλιγραφίας ήταν επίσης τυπικότατος Ιρλανδός μέθυσος και μάλιστα φίλοι της οικογένειας τον παρομοίαζαν με τον Captain Costigan από το μυθιστόρημα του Thackerey “Pendennis“.

Επίσης, αναφορικά με το οικογενειακό της background, γνωρίζουμε ότι είχε ακόμα μια αδερφή και ότι έχασε τη μητέρα της γύρω στα 20 της, ενώ άλλες εξακριβωμένες πληροφορίες για τα νεανικά της χρόνια δεν μας βρίσκονται εύκαιρες. Αυτό που γνωρίζουμε με σιγουριά πάντως είναι πως πρωτοσυναντήθηκε με τον Whistler στο εργαστήριο ενός Λονδρέζου ζωγράφου στο Rathbone Place, προς τα τέλη του 1859, όταν η ίδια ήταν περίπου 16 με 17 ετών.

Ο Whistler, όπως και όλος ο καλλιτεχνικός του περίγυρος, εντυπωσιάστηκε από το κάλλος της Joanna. Εκείνο τον πρώτο καιρό γινόταν πολλά θετικά σχόλια αναφορικά με το ήθος και τον χαρακτήρα της — μη γελιόμαστε όμως εδώ: η Hiffernan μπορεί όντως να ήταν καλό τυπάκι, αλλά κρίνοντας από το γεγονός του ότι οι άνθρωποι σκάλωναν αγρίως με την εξωτερική της εμφάνιση, οι ισχυρισμοί για τον χαρακτήρα της μάλλον ήταν κάπως τραβηγμένοι.

Αυτό οφείλεται σε εκείνο το ηλίθιο συμπεριφορικό τσιτάκι που έχουμε γενικά ως ανθρώπια, του να αποδίδουμε πιο εύκολα θετικές ποιότητες χαρακτήρα σε άτομα με ελκυστική εξωτερική εμφάνιση. Η εξωτερική εμφάνιση στη περίπτωσή της -όπως και σε πολλές άλλες- έδρασε ως “halo effect“, επιδρώντας καθοριστικά στο πως την έβλεπαν οι άνθρωποι τριγύρω της.

Εδώ όμως να έρθω και να σου σημειώσω κάτι ζηλότυπο ατομάκι που θα βιαστείς να πεις “ε, ναι, οι όμορφοι άνθρωποι είναι τυχεροί, γιατί τους δίνονται πολλά χωρίς να προσπαθήσουν καθόλου”:

Αυτή η λογική του “ευνοώ τον ελκυστικότερο” δουλεύει στραβά bothways, όχι μόνο επειδή συχνά οι άνθρωποι συγχέουν την εξωτερική ομορφιά με τα ψυχικά χαρίσματα κάποιου, πέφτοντας χιλιόμετρα εκτός στην κρίση τους, αλλά και επειδή τα άτομα που απολαμβάνουν αυτό το προνόμιο συχνά μπερδεύονται και δυσκολεύονται να κάνουν ουσιαστικές σχέσεις μιας και όλοι τους φέρονται καλά “μόνο και μόνο επειδή είναι όμορφα”. Άνθρωποι και προβληματικά μοτίβα συμπεριφοράς — τίποτα το καινούριο.

Πίσω στα δικά μας: Ο Whistler, τρελός και παλαβός με την όμορφη Ιρλανδή, την πήρε από το χεράκι και πήγαν στο Παρίσι το καλοκαίρι του 1861. Μετέπειτα έκαναν ένα πέρασμα από τη Βρετάνη και ξανά πίσω στο Παρίσι όπου ο Whistler φιλοτέχνησε το πρώτο από τα δύο “Symphony in White“.

Αν και τεχνικά άρτιο και εντυπωσιακό αυτό το έργο (όπως και η υπόλοιπη δουλειά του Whistler), κινείται στο σκεπτικό του “τέχνη για την τέχνη”, που υπαγορεύει πως η τέχνη πρέπει να είναι απαλλαγμένη από κάθε χρηστικότητα, ηθική ή διδακτισμό και να υφίσταται μόνο για την ομορφιά της, σαν κάτι το αυτοτελές. Κατά τη γραφούσα μια τέτοια -ευτυχώς ξεπερασμένη- θεώρηση είναι το λιγότερο περιοριστική για την ίδια την τέχνη ως μέσο δημιουργίας και έκφρασης.

Έτσι, πέρα από τον πολύ έντονο χαρακτήρα της (που του Whistler δεν του έκανε γιατί του χαλούσε το ιδεατό της “λευκής νύμφης” το οποίο μάλλον είχε στο κεφάλι του για την Joanna), οι γονείς του δεν τη ήθελαν ούτε για αστείο, μιας και εκείνη την εποχή το να είσαι μοντέλο εξισωνόταν με το να είσαι πόρνη, και πως θα είχαν το κουράγιο να κοιτάξουν την καλή κοινωνία στα μάτια αν ο γιόκας τους παντρευόταν την πεζοδροματζού; Τέλος, σα να μην έφταναν όλα αυτά, η δικιά μας το 1864 έμεινε και έγκυος -μα οι αιθέριες υπάρξεις δεν γκαστρώνονται, σωστά;- και αναγκάστηκε να δώσει το παιδί για υιοθεσία.

Εκείνο τον καιρό που η Hiffernan γέννησε, το ζεύγος βρισκόταν στη Γαλλία. Ήταν στα σπασίματά του και το μόνο που χρειαζόταν ήταν να μπει στη μέση ένας παράγοντας που θα μετέτρεπε τα ραγισματάκια της σχέσης τους σε χαρούμενα θρύψαλα: καλημέρα κύριε Courbet!

Η Joanna γνώρισε τον Γκουστάβο το 1865. Δαύτος όπως και πολλοί άλλοι, εντυπωσιάστηκε με την πάρτη της και θέλησε να τη ζωγραφίσει. Με αυτό τον τρόπο μας προέκυψε το “La belle Irlandaise“.

Το 1866 ο Courbet την κάλεσε στο Παρίσι, αφού έτσι κι αλλιώς τότε είχε ξεμείνει μονάχη να διαχειρίζεται τα περιουσιακά στοιχεία του Whistler όσο αυτός βρισκόταν στο Valparaíso.

Ποζάροντας γυμνή για τον μπαρμπα-Courbet δε άργησε να γίνει η ερωμένη του.

Λέγεται παρεμπιπτόντως πως ο λόγος για τον οποίο χώρισαν με τον Whistler ήταν γιατί η ίδια πόζαρε στο “The Origin of the World” του Courbet. Πάντως παρόλο που τα έσπασε εντελώς με τον Whistler, δαύτος της άφησε μια αξιόλογη διαθήκη για πάρτη της. Μη φανταστείς βέβαια πως αυτό το έκανε επειδή ήταν τέρας μεγαλοψυχίας, αλλά μάλλον γιατί η Hiffernan, μερικά χρόνια μετά τον χωρισμό τους, φορτώθηκε το νόθο τέκνο του με κάποια βρετανίδα καμαριέρα. Έτσι όσο ο Whistler βρισκόταν με το νέο του love interest στη Βενετία, η Joanna ήταν υπεύθυνη για τον μούλο του.

Από το 1880 και έπειτα τα ίχνη της Hiffernan χάθηκαν. Οι φήμες την ήθελαν να πουλάει αντίκες και έργα τέχνης, ενώ μάλιστα λέγεται πως παντρεύτηκε έναν τύπο ονόματι Abbot.

Τελευταία φορά που την είδαν οι άνθρωποι που ανήκαν στο κύκλο του Whistler ήταν το 1903 στην κηδεία του λεγάμενου, όπου η δικιά μας πήγε να αποδώσει φόρο τιμής και να θρηνήσει τον παλιό της εραστή.

Από εκεί και έπειτα δεν έχουμε ιδέα για το πόσο έζησε ή για το τι έκανε — ούτε καλά καλά την ημερομηνία θανάτου της δεν έχουμε στα υπόψιν μας. Όπως αναφέρθηκε και στην αρχή, η ιστορία φρόντισε να την μνημονεύσει μόνο όσο βρισκόταν σε συνάρτηση με κάποιον καλλιτέχνη, από εκεί και έπειτα δεν έπαψε να θεωρείται ένα μοντέλο, σαν όλα τα άλλα, δίχως κάποια βαρύτητα για την ιστορική αφήγηση που συνηθίζουν να μας ταΐζουν.

Κάπου εδώ κατεβάζουμε τα στόρια για αυτήν την εβδομάδα και τα λέμε την επόμενη με ακόμη μία βιογραφία βγαλμένη από τις ανήλιαγες γωνιές του χρονοντούλαπου.