ΑρχικήΤι είναιΜουσικά όργανα στην παλαιολιθική εποχή

Μουσικά όργανα στην παλαιολιθική εποχή

Σε μικρότερη ηλικία, με είχε πάει ο πατέρας μου κάπου στο κέντρο της Θεσσαλονίκης για να δούμε μια έκθεση με αρχαιοελληνικά μουσικά όργανα. Ήταν βέβαια η πρώτη φορά που έβλεπα τέτοια αντικείμενα, χειροποίητα και με εκπληκτική λεπτομέρεια. Στην έκθεση είχε εκτός από τα πραγματικά όργανα, που τα περισσότερα ήταν βασανισμένα από τον χρόνο, μια αίθουσα με αντίγραφα που η κατασκευή τους βασιζόταν είτε σε πρωτότυπες δημιουργίες που είχαν διασωθεί στον χρόνο, είτε σε γραπτά που εξηγούσαν την κατασκευή τους.

Το πιο ενδιαφέρον ήταν που στον επάνω όροφο του κτιρίου ακουγόταν μια παράξενη μουσική. Με το που άκουσε την μουσική ο πατέρας μου, με παρακίνησε να ανέβουμε επάνω να ανακαλύψουμε τι γινότανε. Μια μικρή ορχήστρα από παιδιά, που κρατούσαν μουσικά όργανα που πριν από λίγο κοιτούσα στον κάτω όροφο ήταν αρκετή για να μου τραβήξει την προσοχή.

Σιωπηλός, περίμενα σε μια γωνία να δω τι θα γίνει, μέχρι που ο μαέστρος της ορχήστρας κούνησε το δοξάρι του και η μελωδία αντήχησε σε όλο το κτίριο. Τόσο περίεργη μουσική, τόσο ιδιαίτερα μουσικά όργανα. Ήταν η στιγμή που άρχισα να αναρωτιέμαι για πρώτη φορά… Πώς δημιούργησαν αυτά τα μουσικά όργανα; Υπήρχαν κι άλλα πριν από αυτά ή ήταν τα πρώτα; Γιατί η μουσική που ακούγεται διαφέρει δραματικά από την σημερινή μουσική; Γιατί μου αρέσει πιο πολύ αυτή η μουσική σε σχέση με άλλες; Και πολλές άλλες ερωτήσεις, που σίγουρα δεν μπορούσε να απαντήσει ο πατέρας μου.

Άρχισα μετά από κάποια χρόνια μέσω του ωδείου που πήγαινα να ρωτάω και να μαθαίνω γι’ αυτά που με απασχολούσαν τόσο καιρό. Απαντήσεις περί της δημιουργίας των μουσικών οργάνων. Να λοιπόν, το πρώτο μέρος των άρθρων που αναφέρονται στη γέννησή τους αλλά και στην εξέλιξή τους ανά τους αιώνες.

Οστέινα φλάουτα

Είναι τα αρχαιότερα αντικείμενα που είδαν το φως του ήλιου και αναγνωρίστηκαν από τους αρχαιολόγους ως μουσικά όργανα — και είναι τα οστέινα φλάουτα. Έρευνες που έγιναν σε όλη την Βόρεια Ευρώπη μας αποκάλυψαν πολλά παρόμοια ευρήματα και ειδικότερα μέσα σε σπηλιές που ζούσαν οι πρώτοι άνθρωποι.

Τα πιο παλιά από αυτά τα αντικείμενα χρονολογούνται γύρω στα 40 με 35 χιλιάδες χρόνια π.Χ. δείχνοντάς μας την μακροχρόνια σχέση του ανθρώπινου είδους με την μουσική αλλά και την αρμονία. Αν υποθέσουμε ότι εκείνη την περίοδο δημιουργήθηκαν τα πρώτα μουσικά όργανα, έστω και τόσο απλά στην κατασκευή, μπορούμε να δούμε ότι η περιέργεια του ανθρώπου για ένα αντικείμενο που… θα βγάζει ήχο προϋπήρχε ακόμα πιο πολλά χρόνια πίσω στην ιστορία.

Μπορούμε να φανταστούμε τον άνθρωπο να παρατηρεί την φύση και να προσπαθεί να την μιμηθεί στο να φτιάξει κάτι που μέσω αέρα θα παράγει ήχο. Ίσως είχε δει κάποια στιγμή τις σπασμένες καλαμιές σε ένα κάμπο να βγάζουν κάποιον ήχο και αναρωτήθηκε πώς θα μπορέσει να κάνει ο ίδιος κάτι τέτοιο.

Η εποχή πάντως που ανακαλύφθηκαν τα πρώτα φλάουτα και σφυρίχτρες της παλαιολιθικής εποχής συμπίπτουν με την γέννηση της παλαιολιθικής τέχνης. Ένας αέρας μίμησης και καλλιτεχνίας διαπέρασε όλο το ανθρώπινο γένος. Μέσω σύγχρονων μελετών, επίσης, βρέθηκε πως είναι πολύ πιθανό να χρησιμοποιούσαν τα φλάουτα σε κάποιου είδους τελετές που τελούνταν μέσα στις σπηλιές που ζούσαν και είχαν κάποια σχέση με την ζωγραφική των σπηλαίων.

Όσον αφορά την κατασκευή τους, πολλοί τύποι οστών χρησιμοποιήθηκαν ανά τους αιώνες. Το πιο διαδεδομένο, λόγω και της αφθονίας του εκείνη την περίοδο αλλά και της ευκολίας απόκτησης, ήταν το οστό κύκνου. Εκτός από αυτό βέβαια γινόταν χρήση οστών άλλων ζώων, όπως του προβάτου ή της κατσίκας, όπως και σε ιδιαίτερες περιπτώσεις οστό ανθρώπου.

Λίθινα φλάουτα

Πολλοί ήταν οι λαοί που χρησιμοποίησαν απλές κατασκευές που προσομοιώναν τα οστέινα φλάουτα για να μιμηθούν ήχους από πουλιά και ζώα της εποχής τους. Άλλες φορές, για κάποιο τελετουργικό, για κάποια γιορτή ή σημαντικό γεγονός ή και για να προσελκύσουν πουλιά αρκετά κοντά για να τα πιάσουν.

Τέτοια λίθινα φλάουτα έχουν ανακαλυφθεί και στις ακτογραμμές της Ιρλανδίας, τα οποία είναι βότσαλα με τρύπες σε συγκεκριμένα σημεία και θα μπορούσαμε να πούμε πως ήταν ο πρόδρομος της Οκαρίνας. Επίσης αρκετά τέτοια λίθινα φλάουτα βρέθηκαν σε ακτές της Ευρώπης που είχαν ένα απλό σύστημα με μία ή περισσότερες οπές που με λίγη εξάσκηση μπορούσαν να αναπαράγουν μια ολόκληρη μουσική κλίμακα.

Λίθινα κρουστά

Είναι το πιο φυσικό πράγμα στον κόσμο το να πάρει κάποιος δυο βότσαλα από την παραλία και να τα χτυπάει μεταξύ τους ρυθμικά. Το μέγεθος, το σχήμα και η πυκνότητα των λίθων, καθορίζουν τον ήχου του “κλικ” που θα ακουστεί.

Σε αρκετές περιοχές έχουν βρεθεί συστάδες από πέτρες δεμένες μεταξύ τους θυμίζοντας κάτι σαν λίθινη μαρίμπα που, στα χέρια κάποιου γνώστη, μπορούσε να δώσει ένα ιδιαίτερο ρυθμικό αποτέλεσμα. Εδώ μιλάμε για μια σειρά από πέτρες που κυμαίνονταν από την μικρότερη στην μεγαλύτερη και είναι ένα από τα πρώτα παραδείγματα ρυθμικής πολυμορφίας.

Μουσικό τόξο

Το τόξο και το ραβδί είναι ένα αρκετά ασυνήθιστο και περίεργο μουσικό όργανο. Αυτό που το κάνει διαφορετικό σε σχέση με τα άλλα μουσικά όργανα της εποχής του είναι το ότι το τόξο είχε μια συγκεκριμένη χρήση και αυτή ήταν το να σκοτώνει ζώα στο κυνήγι. Δεν ήταν όμως δύσκολο να πειραματιστεί κάποιος με το τεντωμένο σκοινί του τόξου και ν’ ανακαλύψει πως το ηχητικό αποτέλεσμα είναι αρκετά ενδιαφέρον και πως θα μπορούσε να το συνδέσει (μουσικά) με κάποιο τρόπο με τα άλλα όργανα που ήδη υπήρχαν.

Αυτή βέβαια ήταν και η αρχή των νυκτών οργάνων, όπως των πρώτων μονόχορδων, μιας και οι μετέπειτα πειραματισμοί είχαν να κάνουν με τον μουσικό που χρησιμοποιούσε το δάχτυλό του για να χτυπήσει την χορδή και όχι κάποιο ραβδί ή και κάποιο άλλο αντικείμενο -ένα απλοποιημένο δοξάρι- που θα το έσερνε επάνω στην χορδή του τόξου βγάζοντας έναν συνεχόμενο τόνο.

Φανταστείτε λίγο το πώς προήλθε αυτή η ιδέα όμως. Ξέρετε πως όταν τεντώνουμε ένα τόξο με το βέλος μας, η χορδή που βρίσκεται ακριβώς δίπλα στο αυτί μας κατά την απελευθέρωση του τόξου δίνει έναν ήχο. Αυτός ο ήχος αλλάζει ανάλογα με την κατασκευή του τόξου, το υλικό της χορδής αλλά και το πόσο θα τεντώσει ο τοξοβόλος την χορδή. Όλα αυτά έβαλαν τους “πρώτους ανθρώπους” σε σκέψη και αποτέλεσαν τη πρώτη μετατροπή κυνηγετικού όπλου σε μουσικό όργανο.

Τα πρώτα μουσικά τόξα εμφανίστηκαν στην Κεντρική Αφρική και βλέπουμε πως ακόμα και τώρα στην παράδοση των φυλών αυτών παίζουν μεγάλο ρόλο η τοξοβολία αλλά και η μουσική των τόξων. Θα δείτε πως τα τοποθετούν στο στόμα τους και μεσώ της στοματικής κοιλότητας μπορούν να αλλάξουν άμεσα και ελεγχόμενα την τονικότητα.

Κέρατα ζώων

Άδεια κέρατα ζώων, όπως αυτά των βοοειδών, των αιγοπροβάτων ή και της αντιλόπης, ήταν τα πρώτα πνευστά με χείλος που φτιάχτηκαν με υλικό το κέρατο.

Με την έλευση της γεωργίας στις ζωές των ανθρώπων, ήταν πολύ εύκολο να βρεθεί κέρατο από ζώο. Το μόνο δύσκολο ήταν πως έπρεπε να κατασκευαστούν εργαλεία που θα έκοβαν τα κέρατα από τα ζώα και θα δημιουργούσαν οπές χωρίς να καταστραφεί το κέρατο. Όποτε παράλληλα δημιουργήθηκαν και τα ανάλογα εργαλεία μουσικής, που όσο καλύτερα γίνονταν τόσο πιο περίτεχνα θα ήταν και τα μουσικά όργανα.

Μουσικά κέρατα μπορούν να βρεθούν ακόμα στην Υποσαχάρια Αφρική ως όργανα ή μέρος ορχήστρας, όπως επίσης και στην Εβραϊκή κουλτούρα. Το κέρας λέγεται Shofar, είναι σκαλιστό και προέρχεται από είδος αγελάδας.

Τύμπανο με μεμβράνη

Μια μεμβράνη από δέρμα ζώου που έχει υποστεί επεξεργασία, τεντώνεται επάνω σε σε μια στεφάνη από ξύλο. Το πόσο τεντωμένη είναι η μεμβράνη αλλά και τι δέρμα χρησιμοποιείται για την κατασκευή, μας δίνει διαφορετικό ήχο. Η κρούση γινόταν και γίνεται είτε με κάποιο ραβδί (βίτσα) είτε με τα χέρια. Η ποικιλία των τυμπάνων με μεμβράνη είναι τεράστια ανά τον κόσμο.

Ανάλογα με την περιοχή, την χλωρίδα και την πανίδα, μπορούμε να δούμε και διαφορετικές κατασκευές τυμπάνων. Υπάρχουν διαφορές από περιοχή σε περιοχή όσον αφορά τα μουσικά όργανα κάθε λαού λόγω της βιοποικιλότητας και του κατά πόσο κάποια υλικά είναι εύκολο να βρεθούν ώστε να μπορεί να υπάρξει πειραματισμός στο θέμα της δημιουργίας τους.

Έτσι μπορούμε να δούμε ότι υπάρχει ένα μοτίβο σχεδόν σε όλους τους πολιτισμούς, όσον αφορά τον τρόπο κατασκευής, αλλά τα υλικά που υπάρχουν στην φύση για την κατασκευή τους μαζί με πολλούς άλλους παράγοντες δημιουργούν αυτό που αποκαλούμε, για να χαρακτηρίσουμε τον ήχο ενός οργάνου, ακουστική τραχύτητα (auditory roughness). Γι’ αυτό τον χαρακτήρα του ήχου όμως θα ασχοληθούμε σε ένα άλλο κείμενο.

Στο επόμενο άρθρο, θα κοιτάξουμε τα μουσικά όργανα στην Εποχή του Χαλκού.

Στέλιος Θεοδωρίδης
Στέλιος Θεοδωρίδης
Ο ήρωας μου είναι ο γάτος μου ο Τσάρλι και ακροάζομαι μόνο Psychedelic Trance
RELATED ARTICLES

Πρόσφατα άρθρα

Tηλέφωνα έκτακτης ανάγκης

Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος: 11188
Ελληνική Αστυνομία: 100
Χαμόγελο του Παιδιού: 210 3306140
Πυροσβεστική Υπηρεσία: 199
ΕΚΑΒ 166