Ο Πελοποννησιακός πόλεμος κηρύχτηκε το 431 π.Χ. ανάμεσα στην Αθήνα και τη Σπάρτη και τους συμμάχους τους και κράτησε 27 ολόκληρα χρόνια.
Αίτια και αφορμές για τον Πελοποννησιακό πόλεμο
Από την εποχή της προδοσίας του Παυσανία (467 π.Χ.) η Σπάρτη είχε κατά κάποιο τρόπο αποσυρθεί μακριά από τον κόσμο, έβλεπε όμως με ζηλοτυπία την προοδευτική αύξηση της δύναμης των Αθηναίων και καιροφυλακτούσε να εκμεταλλευτεί από τα σφάλματα στα οποία έπεφταν οι Αθηναίοι, που λησμονούσαν ότι οι σύμμαχοί τους δεν ήταν και υπήκοοί τους. Η δυσφορία λοιπόν των συμμάχων ήταν έκδηλη, αλλά δεν τολμούσαν να αποτινάξουν το ζυγό μόνοι τους.
Για αυτό έστελναν στους Λακεδαιμόνιους μυστικές παρακλήσεις και η κατάσταση σιγά σιγά πήρε το δρόμο του εμφύλιου πολέμου. Ο πόλεμος θα αργούσε ίσως να εκραγεί, αν η Κόρινθος δεν οπλιζόταν κατά της Κέρκυρας εξαιτίας της Επιδάμνου, η οποία ήταν αποικία των Κερκυραίων (ενώ η Κέρκυρα ήταν αποικία των Κορινθίων). Στη σύγκρουση που ακολούθησε ανάμεσα στη μητρόπολη και την αποικία αναμείχθηκαν οι Αθηναίοι και με 30 πλοία πήραν μέρος στη ναυμαχία κοντά στα Σύβοτα (433 π.Χ.) στο πλευρό των Κερκυραίων.
Οι Κορίνθιοι τότε, για να εκδικηθούν, παρακίνησαν σε αποστασία την Ποτίδαια, που ήταν δική τους αποικία, αλλά ανήκε στη συμμαχία της Αθήνας. Ο Περικλής απάντησε με το “Μεγαρικό ψήφισμα”, με το οποίο αποκλείστηκαν οι Μεγαρείς από τα λιμάνια και τις αγορές του Αθηναϊκού κράτους. Τότε οι Κορίνθιοι έπεισαν τους Σπαρτιάτες να συμμαχήσουν μαζί τους και να κηρύξουν τον πόλεμο κατά της Αθήνας (432 π.Χ.) Ο Περικλής στην αρχή προσπάθησε να ματαιώσει τη σύρραξη, οι Πελοποννήσιοι όμως πρόβαλαν τόσο απαιτητικούς όρους, ώστε στο τέλος αναγκάστηκε να δεχτεί τον πόλεμο. Και έτσι άρχισε η μεγαλύτερη περιπέτεια των αρχαίων Ελλήνων.
Οι αντίπαλοι
Στον πελοποννησιακό συνασπισμό, εκτός από τους Πελοποννήσιους, εντάχθηκαν οι Μεγαρείς, οι Βοιωτοί, οι Οπούντιοι Λοκροί, οι Φωκαείς, οι Αμβρακιώτες και οι Λευκάδιοι, ενώ η Αχαΐα, το Άργος, η Θήρα και η Μήλος έμειναν στην αρχή έξω από το συνασπισμό και κράτησαν ουδετερότητα. Αρχηγοί της παράταξης αυτής ήταν οι Σπαρτιάτες.
Η παράταξη αυτή είχε υπεροχή στο στρατό ξηράς και στήριξε τις ελπίδες της για τη νίκη στο στεριανό πόλεμο. Οι Αθηναίοι από την άλλη πλευρά, εκτός από τους συμμάχους τους, είχαν και άλλους ανεξάρτητους ως συμμάχους, τους Πλαταιείς, Ναυπάκτιους, Κερκυραίους, Ζακύνθιους, Χίους, Θεσσαλούς και Ακαρνάνες, διέθεταν στόλο πολύ ισχυρό από 300 τριήρεις, καθώς και τους τεράστιους πόρους του συμμαχικού ταμείου. Γι` αυτό είχαν βάσιμες ελπίδες ότι με το στόλο τους θα μπορούσαν να καταπονήσουν τους αντιπάλους τους.
Ο Περικλής μάλιστα έδωσε εντολή να εγκαταλείψουν οι Αθηναίοι την ύπαιθρο και να κλειστούν μέσα στα ισχυρά τους τείχη, περιορίζοντας έτσι τον πόλεμο της στεριάς σε καθαρά αμυντικό.
Τα γεγονότα Πελοποννησιακού πολέμου
Ο πόλεμος κράτησε 27 χρόνια και διαιρείται στις εξής τρεις περιόδους: α) Το δεκαετή ή Αρχιδάμειο πόλεμο (431-421 π.Χ.), β) το Σικελικό πόλεμο (415-413 π.Χ.) και γ) το Δεκελεικό πόλεμο (413-404 π.Χ.). Ο αγώνας στην αρχή περιοριζόταν σε αμοιβαίες λεηλασίες με μικρές συμπλοκές και λίγους νεκρούς.
Τον τρίτο χρόνο όμως του πολέμου έπεσε φοβερός λοιμός στην Αθήνα, από τον οποίο χάθηκε το ένα τρίτο του πληθυσμού και ο ίδιος ο Περικλής (429 π.Χ.), τον οποίο διαδέχτηκε ο δημαγωγός Κλέωνας, στην εξουσία του κράτους και την αρχηγία του πολέμου. Το 428 επαναστάτησε η πρωτεύουσα της Λέσβου Μυτιλήνη, την οποία πολιόρκησαν και κατέλαβαν οι Αθηναίοι. Η τιμωρία των προηγούμενων συμμάχων τους υπήρξε σκληρή.
Πάνω από 1000 άνδρες θανατώθηκαν, γκρεμίστηκαν τα τείχη και τα χωράφια διανεμήθηκαν σε Αθηναίους πολίτες. Από την άλλη μεριά οι Σπαρτιάτες ανέλαβαν να τιμωρήσουν τους Πλαταιείς, γιατί σκότωσαν μερικούς Θηβαίους.
Ύστερα από πολιορκία δύο χρόνων κατέλαβαν την πόλη και με πρωτοφανή αγριότητα κατέσφαξαν τους υπερασπιστές της, αν και παραδόθηκαν στους αντιπάλους τους. Το 426 ο Δημοσθένης είχε λαμπρές επιτυχίες στην Ακαρνανία και το 425 κατέλαβε την Πύλο. Το 424 οι Σπαρτιάτες μετέφεραν τον πόλεμο στη Θράκη και ο Βρασίδας έγινε κύριος της Αμφίπολης. Το 423 έγινε σύντομη ανακωχή και σημειώθηκε η αποστασία της Χαλκιδικής από τους Αθηναίους.
Το 422 ο Κλέωνας εκστράτευσε στη Θράκη εναντίον του Βρασίδα και στη μάχη της Αμφίπολης σκοτώθηκαν και οι δύο αρχηγοί. Το 421 υπογράφτηκε η περίφημη “Νικίειος ειρήνη”. Αντί όμως για 50 χρόνια όπως προβλεπόταν, δεν κράτησε παρά μόνο πέντε χρόνια. Ο Αλκιβιάδης, του οποίου είχε αυξηθεί η επιρροή στην Αθήνα, συμμάχησε με τους Αργείους (420), τους οποίους έστειλε εναντίον της Επιδαύρου (419).
Οι Λακεδαιμόνιοι νίκησαν στη Μαντινεία και συμφιλιώθηκαν με τους Αργείους. Το 416 οι Αθηναίοι κατέλαβαν τη Μήλο και έσφαξαν ή πούλησαν τους κατοίκους της ως δούλους. Το 415 ο Αλκιβιάδης παρέσυρε τους Αθηναίους σε μακρινή εκστρατεία στη Σικελία, αλλά κατηγορήθηκε για την αποκοπή των κεφαλών των Ερμών, εγκατέλειψε το εκστρατευτικό σώμα και ζήτησε άσυλο στη Σπάρτη.
Οι Σπαρτιάτες κατάγγειλαν παραβίαση της ειρήνης και έστειλαν βοήθεια στους Συρακούσιους. Ακολούθησε ολοκληρωτική καταστροφή των Αθηναίων στη Σικελία (413). Το 412 οι Αθηναίοι έχασαν τους συμμάχους τους της Μ, Ασίας, ενώ οι Λακεδαιμόνιοι με μεσολάβηση του Αλκιβιάδη έκλεισαν συμμαχία με τους Πέρσες. Στην Αθήνα πήραν την εξουσία οι Τετρακόσιοι και οι Αθηναίοι ανακάλεσαν τον Αλκιβιάδη και νίκησαν στη Σηστό και στην Κύζικο (410).
Το 409 οι Μεγαρείς ξαναπήραν το επίνειό τους, οι Σπαρτιάτες την Πύλο ενώ οι Αθηναίοι απέτυχαν στην Έφεσο. Το 408 ο Αλκιβιάδης ζήτησε τη συμμαχία των Περσών. Αλλά ο Δαρείος Β΄ έστειλε στη Μ. Ασία τον Κύρο για να βοηθήσει τους Σπαρτιάτες. Ήθελε τον τερματισμό του πολέμου, ενώ οι προκάτοχοί του προσπαθούσαν αντιθέτως να τον παρατείνουν. Ο Αλκιβιάδης είχε επιτυχίες στην Προποντίδα (407), αλλά ο υπαρχηγός του Αντίοχος νικήθηκε στην Έφεσο από το Λύσανδρο και οι Αθηναίοι έπιασαν τον Αλκιβιάδη ως υπαίτιο και του αφαίρεσαν την αρχηγία, την οποία ανέθεσαν σε δέκα στρατηγούς.
Το 406 οι Αθηναίοι νίκησαν το διάδοχο του Λύσανδρου Καλλικρατίδα σε ναυμαχία κοντά στις Αργινούσες, αλλά τον επόμενο χρόνο ο Λύσανδρος νίκησε στους Αιγός ποταμούς τον αθηναϊκό στόλο. Μόνο ο Κόνωνας με οκτώ τριήρεις διέφυγε στην Κύπρο. Τρεις χιλιάδες Αθηναίοι αιχμάλωτοι εκτελέστηκαν εκεί “εν ψυχρώ”.
Το 404 η Αθήνα πολιορκήθηκε από την ξηρά και από τη θάλασσα και υπέκυψε ύστερα από ηρωική αντίσταση. Τα τείχη κατεδαφίστηκαν και οι οχυρώσεις του Πειραιά γκρεμίστηκαν.
Έτσι η Αθήνα μπήκε κάτω από το ζυγό των 30 τυράννων, που της επέβαλαν οι Λακεδαιμόνιοι. Ο πόλεμος έληξε με πλήρη καταστροφή της Αθήνας.
