Οι φοβίες χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες: τις κοινωνικές και τις πανανθρώπινες, αυτές που παραμένουν αναλλοίωτες από την εποχή των ανθρώπων των σπηλαίων κι εκείνες που εμφανίζονται ανάλογα με τη χρονική περίοδο και τα χαρακτηριστικά της.
Στις περισσότερες περιπτώσεις οι φοβίες διαμορφώνονται ανάλογα με τις κοινωνικές αλλαγές και μεταβάλλονται όπως οι επιταγές της μόδας. Σήμερα έξαρση παρουσιάζει η αγοραφοβία, μια βαθιά και αναίτια ανησυχία του ατόμου όταν βρίσκεται σε ανοιχτό χώρο ή πολυσύχναστους δρόμους.
Η αιτία εντοπίζεται στο ότι έχει αλλάξει η δομή της οικογένειας και σήμερα το άτομο “ανακατεύεται” ευκολότερα στο πλήθος από νεαρή ηλικία, με αποτέλεσμα αργότερα να κυριεύεται από το φόβο ότι θα μείνει μόνο του. Έξαρση παρουσιάζουν και ορισμένες από τις λεγόμενες πολιτιστικές φοβίες όπως η ομοφοβία, ο φόβος προς τους ομοφυλόφιλους, αλλά και η ξενοφοβία.
Στο παρελθόν ο δυτικός πολιτισμός έδειχνε λιγότερο επηρεασμένος από συναισθήματα που πηγάζουν από τον υπερβολικό φόβο απέναντι σε αντικείμενα ή καταστάσεις. Σήμερα η απειλή μιας οικολογικής ή πυρηνικής καταστροφής βαραίνει τις κοινωνίες μας. Εξάλλου δύο υπαρκτές και παλιές πηγές φόβου, ο πόλεμος και το έγκλημα, συντίθενται σε μία ενιαία απειλή, την τρομοκρατία.
Οι φοβίες είναι γραμμένες στο DNA
Υπάρχουν και φοβίες οι οποίες πιθανότατα είναι περασμένες στο DNA μας, γι’ αυτό θεωρούνται πανανθρώπινες. Κάποιες απ’ αυτές, όπως η αιματοφοβία και η αραχνοφοβία, παραμένουν αναλλοίωτες στους αιώνες και λογίζονται ότι έχουν γενετική βάση. Κατ’ επέκταση η υψοφοβία ή η σκοτοφοβία είναι καταγραμμένες στο DNA μας.
Τα τελευταία χρόνια έχει αναγνωριστεί κι ένα γονίδιο φοβίας. Αυτό δε σημαίνει ότι λύθηκε το μυστήριο του φόβου, αφού οι ειδικοί θεωρούν ότι στο μηχανισμό των φοβιών ενέχονται περισσότερα γονίδια. Ο Ισπανός επιστήμονας Ξαβιέ Εστιβίλ έκανε μια πολύ ενδιαφέρουσα ανακάλυψη. Στα φοβικά άτομα παρατηρούνται ασυνήθιστοι διπλασιασμοί ενός τμήματος του χρωμοσώματος 15. Θα μπορούσε άραγε να είναι αυτό το διπλασιασμένο DNA που γεννά τις φοβίες;
Στρατηγική ψυχής
Στην επιδημιολογία υπάρχουν ενδείξεις σχετικά με την κληρονομικότητα. Όταν το ένα από τα δίδυμα αδέρφια υποφέρει από συγκεκριμένη φοβία, στο 40% των περιπτώσεων συμβαίνει το ίδιο και στον αδερφό του. Από την άλλη, πολλοί ψυχολόγοι αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό τη γενετική υπόθεση και αντιτείνουν ότι οι φοβίες μαθαίνονται.
Ο πατέρας ή η μητέρα που αντιδρούν με φόβο σε κάποιες καταστάσεις επηρεάζουν βαθιά τα παιδιά τους και διαμορφώνουν τις μελλοντικές τους φοβίες. Οι θεωρίες γύρω από την εξήγηση της φοβικής συμπεριφοράς ποικίλλουν. Ο Ζίγκμουντ Φρόιντ θεωρούσε ότι φοβία είναι μια στρατηγική της ψυχής που έχει στόχο να μετατοπίσει το εσωτερικό άγχος που βασανίζει κάποιον σ’ ένα εξωτερικό αντικείμενο αναγνωρίσιμο και ελέγξιμο. Για να καταλάβουμε το μηχανισμό που οδηγεί στην εκδήλωση αυτού του συναισθήματος πρέπει να δούμε πού αναπτύσσεται.
Οι φοβίες σώζουν ζωές
Οι φοβίες γεννιούνται σε μια από τις πιο αρχαίες περιοχές του εγκεφάλου, η οποία ονομάζεται παραμεταιχμιακή. Είναι η ίδια που ρυθμίζει κάποιες από τις πιο πρωτόγονες αντιδράσεις μας όπως η σεξουαλική επιθυμία. Δεν είναι τυχαίο ότι οι φοβίες ήταν εξαιρετικά χρήσιμες για τον άνθρωπο, γι’ αυτό η εξέλιξη δεν τις εξαφάνισε. Απόδειξη ότι ο φόβος επιταχύνει τους καρδιακούς παλμούς και την αναπνοή και αυξάνει την επαγρύπνηση.
Με λίγα λόγια, προετοιμάζει το σώμα για φυγή. Γεγονός είναι ότι οι πιο κοινές φοβίες διακρίνονται σε τέσσερις κατηγορίες που παραπέμπουν στις πρωτόγονες κοινωνίες. Ο φόβος για τα έντομα, το ύψος, το σκοτάδι, το αίμα, τις πληγές και, τέλος, ο πανικός απέναντι σε επικίνδυνες συνθήκες όπως η παγίδευση -κλειστοφοβία- ήταν δικαιολογημένοι για τους προγόνους μας. Όχι όμως και σήμερα.
Πως θα τις αντιμετωπίσουμε
Ο φόβος, ειδικά εκείνος του θανάτου, συνοδεύει τη ζωή του ανθρώπου από τη γέννησή του. Δεν τον αφήνει ούτε στον ύπνο του. Έτσι συχνά η λέξη “όνειρο” παραπλανά, δηλώνοντας χαλαρές στιγμές και καταστάσεις. Στην πραγματικότητα τα περισσότερα όνειρα, ακόμα κι αν δεν είναι εφιάλτες, σχετίζονται με τους μύχιους φόβους μας. Είναι τόσο έντονη η επίδραση αυτού του συναισθήματος, ώστε η ζωή ορισμένων από εμάς παγώνει.
Αν και ορισμένα είδη φοβιών είναι πολύ διαδεδομένα, ένα φοβικό άτομο σπάνια φτάνει στον ειδικό αφού δεν ομολογεί ποτέ το φόβο του, αποφεύγοντας το αντικείμενο ή την κατάσταση που τον τρομοκρατεί. Είναι μια στρατηγική δυσλειτουργική, γιατί τελικά συσσωρεύει μεγαλύτερο άγχος.
Τι μπορούμε να κάνουμε για να αντιμετωπίσουμε τις φοβίες μας; Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι όποιος φοβάται τα ερπετά πρέπει να εισβάλλει στη φωλιά τους, αφού το σοκ εξουδετερώνει το φόβο. Οι ειδικοί διαφωνούν, ισχυριζόμενοι ότι μια τέτοια επιθετική στάση είναι λανθασμένη και ανώφελη. Η πλειοψηφία των φοβικών γνωρίζουν ότι δε διατρέχουν κανέναν κίνδυνο, άσχετα αν δεν μπορούν να απαλλαγούν από το άγχος που τους πνίγει όταν βιώνουν μια τέτοια κατάσταση.
Αργά και σταθερά βήματα για την εξάλειψη των φοβιών
Οι ειδικοί συνιστούν σταδιακή έκθεση στο φόβο και τονίζουν ότι είναι προτιμότερο να ξεκινήσει κάποιος από φωτογραφίες του αντικειμένου ή της κατάστασης που τον φοβίζει και αργότερα να έρθει σε σύγκρουση με το πρόβλημα. Μόνο με τη σταδιακή εξοικείωση οι κρίσεις πανικού γίνονται πιο ήπιες και το άτομο καταφέρνει να τις ελέγξει.
Αποτελεσματική αποδεικνύεται και η ψυχοθεραπεία. Σε άλλες περιπτώσεις, με τη βοήθεια διαφόρων τεχνασμάτων και προτροπών ο φοβικός ενθαρρύνεται να εστιάσει αλλού την προσοχή του, ώστε να ξεπεράσει το πρόβλημα χωρίς να το αντιληφθεί.
Η ψυχιατρική προτείνει τη χορήγηση φαρμακευτικής αγωγής, η οποία βοηθά στον έλεγχο φαινομένων που εμφανίζονται ως κρίσεις πανικού. Το βέβαιο είναι ότι μια ζωή χωρίς φοβίες είναι πιο ανάλαφρη και πολλή πιο παραγωγική.
Αποφύγετε την απομόνωση
Φυσικά οφείλετε να έχετε πάντα στην άκρη του μυαλού σας πως όταν ένας άνθρωπος είναι απομονωμένος και κλεισμένος μέσα σε ένα σπίτι, χωρίς να έχει επαφές με άλλους ανθρώπους, τότε είναι λογικό και επόμενο ότι θα διογκώνει το πρόβλημα και δυστυχώς τις περισσότερες φορές αυτά τα άτομα δεν κατανοούν πως έτσι χειροτερεύει πρόβλημα.
Μάλιστα, το χειρότερο από όλα είναι πως ακόμη κι αν το εκάστοτε άτομο ξεπεράσει τις φοβίες μετά από θεραπευτική αγωγή, εν τούτοις εάν συνεχίζει να είναι εσώκλειστο μέσα στο δωμάτιο του για μεγάλο χρονικό διάστημα ενδέχεται να υποτροπιάσει και ίσως ξανά επιστρέψουν οι φοβίες σε μεγαλύτερο βαθμό.
Οι σύγχρονοι επιστήμονες στον τομέα της ιατρικής, και πιο συγκεκριμένα της ψυχολογίας και της ψυχιατρικής που έχουν ερευνήσει ενδελεχώς το ζήτημα επισημαίνουν πως η καλύτερη μέθοδος αντιμετώπισης των φοβιών είναι η κοινωνικότητα και η εξωστρέφεια. Και πάνω από όλα να μη φοβάται το άτομο εκφράζει στο φιλικό και οικογενειακό περίγυρο του την οποιαδήποτε φοβία έχει, ούτως ώστε να τον βοηθήσουν να την ξεπεράσει.
