Πριν μία δεκαετία περίπου ο Αμπντουλάχ Οτζαλάν κατέθεσε μήνυση εναντίον του ελληνικού κράτους για την παράδοση του στους Τούρκους λίγα χρόνια πριν. Δεν μπορούμε να μην συνδυάσουμε αυτή την παράδοση με την αντίστοιχη πράξη που έκαναν οι Αυστριακοί πριν 211 χρόνια, τον Δεκέμβριο του 1897, στον οραματιστή της βαλκανικής επανάστασης εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Βέβαια οι διαφορές σε πρόσωπα και εποχές είναι μεγάλες, αλλά θα προσπαθήσουμε να θυμηθούμε το έργο και το μαρτυρικό τέλος του Ρήγα Βελεστινλή και των συντρόφων του.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1790 οι συνθήκες είχαν αρχίσει να ωριμάζουν για τη δημιουργία ενός ελληνικού επαναστατικού κινήματος. Σε πρώιμο στάδιο, την ιδεολογική προετοιμασία είχαν αναλάβει οραματιστές όπως ο Ρήγας Βελεστινλής, που γνώριζε καλά τα δεδομένα στα Βαλκάνια, καθώς είχε γνωρίσει εκ των έσω την οθωμανική διοίκηση έχοντας περάσει διαδοχικά από την Πόλη, το Ιάσιο και το Βουκουρέστι καταλήγοντας στη Βιέννη.
Σε όλους αυτούς τους σταθμούς, ο Ρήγας ήρθε σε επαφή με ομοεθνείς του και μαζί τους δραστηριοποιήθηκε στις ελληνικές παροικίες της Ευρώπης προετοιμάζοντας το έδαφος και διαδίδοντας τις επαναστατικές αντιλήψεις.
«Επικίνδυνος» οραματιστής
Ο Ρήγας δεν ήταν επαναστάτης με τον συμβατικό ορισμό. Δεν οργάνωνε ο ίδιος συνωμοτικούς πυρήνες και οπλαρχηγούς να πολεμήσουν τον σουλτάνο, ούτε συγκέντρωνε κεφάλαια προς αυτή την κατεύθυνση, αλλά «παρείχε» το ιδεολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα λάμβανε χώρα η επανάσταση των βαλκανικών λαών και το διέδιδε παντού.
Με σημερινούς όρους, αν η Αυστρία και η Τουρκία ήταν οι ΗΠΑ, δηλαδή η υπερδύναμη, τότε ο Ρήγας θα ήταν για εκείνες κάτι σαν τους ακραίους ισλαμιστές ιερείς που παροτρύνουν τον λαό τους να πάρει τα όπλα. Βεβαίως, η ομοιότητα σταματάει εκεί, αλλά έστω και έτσι αντιλαμβανόμαστε το μέγεθος της απειλής που αποτελούσε ο Ρήγας για τις δύο αυτές αυτοκρατορίες.
Η διδασκαλία και η προπαγάνδα του σκόπευαν να εμπνεύσουν όχι μόνο τον ελληνικό πληθυσμό, αλλά και τους υπόλοιπους λαούς των Βαλκανίων, ιδίως τους χριστιανικούς. Η ουτοπία του ήταν η δημιουργία ενός μεγάλου βαλκανικού κράτους, στο οποίο θα πρωταγωνιστούσαν οι Έλληνες.
Όπως επισημαίνει η φιλόλογος Μαρία Μαντουβάλου, στην πραγματικότητα οραματιζόταν αυτή τη νέα κοινοπολιτεία σε μια έκταση ακόμα μεγαλύτερη: ήθελε να υποκατασταθεί η εξουσία του σουλτάνου στις περιοχές που εκείνος ήλεγχε και σε αυτή τη νέα «Βυζαντινή Αυτοκρατορία» οι διαφορετικές εθνότητες να ζούσαν μαζί με βάση τα πολιτειακά και κοινωνικά πρότυπα της Γαλλικής Επανάστασης.
Αυτές οι ιδέες σε έναν βαθμό προϋπήρχαν, αλλά ο Ρήγας τους έδωσε μεγαλύτερη φωνή και τελικά όντως δημιουργήθηκε μια δυναμική για κάποια χρόνια μετά τον θάνατό του. Για παράδειγμα, σε ποίημα που πιθανότατα έγραψε κάποιος θαυμαστής του διαβάζουμε λόγια υποστήριξης για τον αγώνα που ξεκίνησαν οι Σέρβοι το 1804:
- «Ιδού και οι Σερβιώται,
- γένος ποτέ μικρόν,
- ημπόρεσαν να ρίψουν
- ζυγόν τόσον πικρόν».
Στον Θούριο, άλλωστε, αυτό το «Πανβαλκανικό Εμβατήριο» με βάση τον Ιωάννη Κορδάτο, ο Ρήγας έγραφε:
- «Βουλγάροι κι’ Αρβανήτες,
- Αρμένοι και Ρωμιοί,
- Αράπηδες και άσπροι,
- με μιά κοινήν ορμή,
- Για την ελευθερίαν
- να ζώσωμεν σπαθί,
- πως είμαστε αντριωμένοι
- παντού να ξακουσθή».
Και προσθέτει εύγλωττα στη Νέα Πολιτική Διοίκηση: «Ο αυτοκράτωρ λαός είναι όλοι οι κάτοικοι του βασιλείου τούτου χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας και διαλέκτου. Έλληνες, Βούλγαροι, Αλβανοί, Βλάχοι, Αρμένηδες, Τούρκοι και κάθε άλλον είδος γενεάς».
Είναι όμως επίσης φανερό ότι ο Ρήγας και οι Έλληνες ομοϊδεάτες του θεωρούσαν αυτονόητο τον κυρίαρχο ρόλο του ελληνικού στοιχείου στο κρατικό μόρφωμα που οραματίζονταν. Στο βιβλίο «Εισαγωγική Διδασκαλία» του Δανιήλ Μοσχοπολίτη (1802) διαβάζουμε:
- «Αλβανοί, Βλάχοι, Βούλγαροι,
- Αλλόγλωσσοι, χαρήτε,
- Κι’ ετοιμασθήτε όλοι σας
- Ρωμαίοι να γενήτε».
- Βιέννη και Τεργέστη
Μπορεί κάποιος να αναρωτηθεί γιατί ο Ρήγας επέλεξε τη Βιέννη και την Τεργέστη ως κέντρα της δράσης του. Στο κάτω κάτω η Αυστρία ήταν πλέον στενός σύμμαχος της Υψηλής Πύλης και εναντιωνόταν πάντοτε σε οποιοδήποτε επαναστατικό κίνημα. Ιδίως οι ευγενείς της χώρας δεν επιθυμούσαν σε καμία περίπτωση να αναδειχτούν στα Βαλκάνια επικίνδυνοι επαναστάτες που ενδεχομένως θα αμφισβητούσαν τους παραδοσιακούς πολιτικούς θεσμούς.
Αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, τότε η άρχουσα τάξη θα βρισκόταν σε δύσκολη θέση με τη Γαλλία από τη μια πλευρά και τα Βαλκάνια από την άλλη.
Αυτός ακριβώς όμως ήταν ο λόγος που ο Ρήγας εγκαταστάθηκε εκεί: η Γαλλική Επανάσταση είχε επηρεάσει βαθιά τους πολυάριθμους Έλληνες ομογενείς που κατοικούσαν στην Αυστρία, οι οποίοι παράλληλα ήταν εκπρόσωποι της αστικής τάξης με αξιόλογες επιδόσεις στο εμπόριο.
Αποτέλεσμα της επίδρασης αυτής ήταν να υποστηρίξουν ενεργότερα τις επαναστατικές πρωτοβουλίες και φυσικά τη διάδοση των ιδεών αυτών στην Ελλάδα και στις άλλες χώρες. Εξάλλου εκείνη την περίοδο δεν μπορούσαν να προσβλέπουν στην τσαρική βοήθεια, καθώς η Ρωσία είχε υπογράψει τη συνθήκη του Ιασίου (1792) με την οποία τερμάτιζε την αντιπαράθεσή της με τους Τούρκους.
Μοναδική ελπίδα για τον ελληνικό λαό αποτελούσε λοιπόν η Γαλλία με τον Ναπολέοντα να έχει σαρώσει νωρίτερα τους στρατούς της Ιταλίας και της Αυστρίας. Οι νίκες αυτές έδιναν την ελπίδα ότι ίσως ο μεγάλος αυτός στρατηλάτης θα ήθελε να υποδαυλίσει μια επανάσταση στα Βαλκάνια ή ακόμα και να φτάσει ο ίδιος μέχρι εκεί με τις δυνάμεις του.
Ο Ρήγας πίστευε πολύ στην ιδέα της γαλλικής βοήθειας και είχε στείλει μάλιστα επιστολή στον Βοναπάρτη μέσω του πρόξενου της Τεργέστης, ο οποίος, όπως φάνηκε στη συνέχεια, είχε άλλες βλέψεις.
«Δίκτυο ασφαλείας»
Ο Ρήγας είχε εγκατασταθεί στη Βιέννη μετά το τέλος του ρωσοτουρκικού πολέμου, που παράλληλα σηματοδότησε τη συμμαχία Αυστρίας και Τουρκίας. Παρ’ ότι ο Έλληνας διανοητής είχε μεγάλη υποστήριξη από τους ομογενείς της Αυστρίας, έπρεπε να είναι πολύ προσεκτικός κατά την έκδοση και την κυκλοφορία των έργων και των προκηρύξεών του.
Ήταν αναγκασμένος να κινείται με μυστικότητα και να φροντίζει ώστε οι ευαίσθητες πληροφορίες να μην πέσουν στα χέρια των αρχών. Αυτό ακριβώς το «δίκτυο ασφαλείας» ήταν που απέτυχε τελικά και οδήγησε στη σύλληψη του ίδιου και πολλών ακόμα συνεργατών του.
Πιο συγκεκριμένα, εκείνον τον καιρό ο Ρήγας είχε σκοπό να στείλει στην Ελλάδα το Επαναστατικό Μανιφέστο που περιλάμβανε τρία έργα: μια Προκήρυξη, τη Νέα Πολιτική Διοίκηση και τον Θούριο.
Το πολιτικό αυτό κείμενο πλαισιωνόταν από το Στρατιωτικόν Εγκόλπιον, μια συλλογή από στρατιωτικούς κανόνες (παρμένους από γερμανικά πολεμικά εγχειρίδια) ώστε οι Έλληνες να αποκτήσουν όλα τα εφόδια που θα χρειάζονταν. Όπως είναι φανερό, οι δύο αυτές επαναστατικές εκδόσεις ήταν «καυτές». Είχαν τυπωθεί ήδη σε 3.000 αντίτυπα από τους αδελφούς Πούλιου, έπρεπε όμως να περάσουν πρώτα από την Τεργέστη και το κατάστημα του Αντώνη Νιώτη πριν προωθηθούν νοτιότερα.
Μια επιστολή όμως που προηγήθηκε προς τον ομοϊδεάτη Αντώνιο Κορωνιό και περιλάμβανε όλες τις ευαίσθητες λεπτομέρειες βρέθηκε κατά λάθος στα χέρια του συνεργάτη του Δημήτριου Οικονόμου, ο οποίος ειδοποίησε τις αρχές.
Στη συνέχεια, ο βαρόνος Πιττόνι, διοικητής της αστυνομίας της πόλης, επικοινώνησε με τον κυβερνήτη Πομπήιο Μπριγκίντο και μετά από πιέσεις της Πύλης μέσω του υφυπουργού Εξωτερικών Κωνσταντίνου Υψηλάντη δόθηκε η διαταγή σύλληψης των Ρήγα και Χριστοφόρου Περραιβού. Τα κείμενα χαρακτηρίστηκαν ως «προοίμια δημοκρατικής κατήχησης» από τους Αυστριακούς, ενώ η Πύλη ανέφερε ότι «διέδιδαν πληροφορίες που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα».
Μάρτυρας της ελευθερίας
Την 1η Δεκεμβρίου του 1797 ο Ρήγας και οι σύντροφοί του συλλαμβάνονται σε ξενοδοχείο της Τεργέστης ενώ δεν είχε περάσει ούτε μια μέρα που είχε φτάσει στην πόλη. Σχεδόν ένας μήνας ανακρίσεων και συνεννοήσεων των Αυστριακών με τους Τούρκους περνάει, όταν στις 30 Δεκεμβρίου ειδοποιούνται ότι θα τους μεταγάγουν στη Βιέννη όπου θα αποφασιστεί η τύχη τους.
Το ίδιο βράδυ ο Ρήγας επιχειρεί να αυτοκτονήσει αυτοτραυματιζόμενος στο στήθος. Αν προσπάθησε όντως να αυτοκτονήσει ή προσπαθούσε να αναβάλει τη μεταγωγή τους περιμένοντας κάποια μεσολάβηση είναι άγνωστο. Η μεταφορά τους πάντως αναβλήθηκε προσωρινά και ο Ρήγας επιχείρησε να ευαισθητοποιήσει τον Γάλλο πρόξενο για την υπόθεσή τους, αλλά μάταια.
Τελικά οδηγούνται στη Βιέννη όπου αποφασίζεται να παραδοθούν στους Τούρκους. Ο Ρήγας και οι σύντροφοί του καταλήγουν στον τελευταίο μαρτυρικό σταθμό της ζωής τους, τον πύργο Νεμπόισα στο Βελιγράδι. Ο Αντώνιος Κορωνιός, ο Ευστράτιος Αργέντης, ο Ιωάννης Καρατζάς, ο Δημήτριος Νικολίδης, ο Θεοχάρης Τουρούντζιας και οι Παναγιώτης και Ιωάννης Εμμανουήλ θα βασανιστούν και θα στραγγαλιστούν στις 24 Ιουνίου του 1798.
Ο Αλή πασάς και άλλοι Οθωμανοί αξιωματούχοι είχαν ζητήσει να τους δοθεί χάρη, αλλά μάταια. Οι Τούρκοι πετούν τα κορμιά τους στον ποταμό Δούναβη, στέλνοντας έτσι το «κατάλληλο» μήνυμα σε άλλους επίδοξους επαναστάτες. Τις απώλειες του κινήματος της ελευθερίας συμπλήρωναν οι συλλήψεις των αδελφών Πούλιου και των τυπογράφων του Ρήγα. Τον μαρτυρικό θάνατό του υμνεί ο Ανώνυμος της Ελληνικής Νομαρχίας σημειώνοντας:
«Μόνον το όνομα της ελευθερίας φθάνει, διά να δειλιάση τας ανάνδρους καρδίας όλων των μιαρών τυράννων της γης. Ε! πόσον ήθελε το αποδείξει εμπράκτως ο αείμνηστος Έλλην, ο Ήρως ο μέγας, λέγω και θαυμαστός Ρήγας, αν μία ανέλπιστος προδοσία δεν ήθελε τον θανατώσει».
Και συμπληρώνει ο Αδαμάντιος Κοραής: «Παρίστανται ίσως ταύτην ώραν δέσμιοι έμπροσθεν του τυράννου οι γενναίοι ούτοι της ελευθερίας μάρτυρες. Ίσως, ταύτην την ώραν, κατεβαίνει εις τας ιεράς κεφαλάς των η μάχαιρα του δημίου, εκχέεται το γενναίον ελληνικόν αίμα από τας φλέβας των, και ίπταται η μακαρία ψυχήν των, διά να υπάγη να συγκατοικήση με όλων των υπέρ ελευθερίας αποθανόντων τας αοιδίμους ψυχάς. Αλλά του αθώου αίματος η έκχυσις αύτη αντί του να καταπλήξη τους Γραικούς θέλει μάλλον τους παροξύνει εις εκδίκησιν».
Καθοριστικό έργο
Ο Ρήγας δολοφονήθηκε στα 40 του χρόνια, αλλά τα έργα του αποδείχτηκαν καθοριστικά για την Ελληνική Επανάσταση, με την κυκλοφορία τους να επηρεάζει Έλληνες και άλλους βαλκανικούς λαούς, όπως οι Σέρβοι που επαναστάτησαν το 1804. Στην πράξη, οι «ομοσπονδιακές» απόψεις του Ρήγα λειτούργησαν περισσότερο ψυχολογικά στους υπόδουλους λαούς παρά ως ένα σαφές πολιτικό και ιδεολογικό πλαίσιο που θα καθόριζε τη συνέχεια.
Πάντως, ακόμα και πολύ αργότερα, το 1875, συναντάμε στη Γενεύη σοσιαλιστικό σύλλογο με το όνομα «Ρήγας», δείγμα της επίδρασης που άσκησε στην ευρύτερη περιοχή. Η πιο ορατή επιρροή των ιδεών του, πάντως, ήταν ότι γέννησαν συναισθήματα σύμπνοιας και ενθουσιασμού, με τους εξεγερμένους Βαλκάνιους να παίρνουν θάρρος ο ένας από τον αγώνα του άλλου.
Όσον αφορά τους Έλληνες, οι διδασκαλίες του Ρήγα θα εμπνεύσουν τους μεγάλους ηγέτες της Επανάστασης του 1821, όπως και τη Φιλική Εταιρεία. Οι αντιλήψεις του για την πολιτική συγκρότηση, δηλαδή την εφαρμογή των ιδεών του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης στην πραγματικότητα των Βαλκανίων, θα αποτελέσουν το βάθρο πάνω στο οποίο θα στηριχτεί αργότερα το πρώτο νεοελληνικό κράτος.
Αλλά πάνω από όλα για τον απλό λαό που αγωνιζόταν, οι στίχοι του Ρήγα θα γίνουν σύνθημα. Ο Δημήτριος Φωτιάδης υπογραμμίζει με έμφαση: «Όσοι από τους Ιερολοχίτες στο Δραγατσάνι δεν βρήκαν το θάνατο στη μάχη παρά πέσανε στα χέρια των τυράννων, τραγουδάγανε το Θούριο όταν τους οδηγούσαν να τους σφάξουν».
Μέσα σε μερικές δεκαετίες από τον θάνατό του, τα πρώτα ανεξάρτητα κρατίδια είχαν δημιουργηθεί στη χερσόνησο του Αίνου με την Οθωμανική Αυτοκρατορία να χάνει διαρκώς έδαφος. Στις μεγάλες μάχες που ακολούθησαν, οι Τούρκοι δυνάστες ένιωσαν την αλήθεια των τελευταίων λέξεων του Ρήγα Φεραίου:
«Λύσσαξε Τούρκε! Δεν εξαλείφεις μ’ ημάς και το σπόρο της Ελευθερίας. Οι εκδικηταί μας γλήγορα θ’ αναβλαστήσωσι!»
