Ο Δαρβινισμός είναι η θεωρία που πρότεινε ο Κάρολος Δαρβίνος για να εξηγήσει την εξέλιξη των ειδών. Οι φιλόσοφοι της αρχαιότητας Αναξίμανδρος, Εμπεδοκλής, Ηράκλειτος, Επίκουρος, καθώς και οι ανθρωπιστές της Αναγέννησης, είχαν κάποια αντίληψη για την εξέλιξη του ανθρώπινου γένους. Τους έλειπαν όμως στοιχεία και αποδείξεις για να βεβαιώσουν και να επαληθεύσουν τις υποθέσεις τους.
Πρώτος ο Μπυφόν υποστήριξε την εξελικτική θεωρία. Δεν ολοκλήρωσε τη σκέψη του όμως, επειδή δεν ήθελε να συγκρουστεί με τις προκαταλήψεις της εποχής του. Ο Ζαν Λαμάρκ στάθηκε ο πραγματικός πρόμαχος της θεωρητικής εξέλιξης πριν από το Δαρβίνο, διατυπώνοντας με επιφυλάξεις μια θεωρία για τη μεταβατικότητα των ειδών, γνωστή ως λαμαρκισμό.
Ο Δαρβίνος διατύπωσε με τη σειρά του τη θεωρία για την εξέλιξη των ειδών, βασιζόμενος σε μεγάλο αριθμό στοιχείων και παρατηρήσεων, που συγκέντρωσε κυρίως κατά τη διάρκεια του πεντάχρονου εξερευνητικού του ταξιδιού με το πλοίο “Μπιγκλ” (1831 – 1836). Κατά τη διάρκεια της περιοδείας αυτής ο Δαρβίνος ως πτυχιούχος θεολόγος και υποστηρικτής μέχρι τότε του αμετάβλητου των ειδών, άρχισε να αμφιβάλλει για τη σταθερότητα των ειδών, κυρίως ύστερα από την εξέταση της πανίδας των νησιών Γκαλαπάγκος, καθώς και της απολιθωμένης πανίδας των νωδών θηλαστικών των πεδιάδων των πάμπας στη Ν Αμερική.
Ο Δαρβίνος προσπάθησε να δώσει μια εξήγηση της εξέλιξης, που τα κύρια σημεία της είναι:
- Οι ζωντανοί οργανισμοί, ζωικοί και φυτικοί, παρουσιάζουν μια έμφυτη τάση στην ποικιλία.
- Τα άτομα του ίδιου είδους εμφανίζουν διάφορες χαρακτηριστικές ιδιότητες, που οφείλονται στην επίδραση ποικίλων παραγόντων (περιβάλλοντος, τροφής…) πάνω στα σωματικά ή στα γεννητικά τους κύτταρα. Επομένως οι ατομικές διαφορές προκύπτουν από βαθμιαίες και σκόπιμες μεταβολές ή από απότομες και τυχαίες.
- Κατά τη διάρκεια της ζωής, εξαιτίας του αγώνα για την ύπαρξη, γίνεται μια επιλογή των ατόμων κάθε είδους, μια φυσική επιλογή, που έχει ως αποτέλεσμα την επιβίωση του καλύτερου. Σύμφωνα με την αρχή αυτή (“αγώνας για την ύπαρξη”) θα επιζήσουν οι οργανισμοί που έχουν ορισμένα πλεονεκτήματα. Οι άλλοι θα εξαφανιστούν βαθμιαία. Στη φυσική επιλογή κατέληξε ο Δαρβίνος από την τεχνητή επιλογή, που εφάρμοζαν στα κατοικίδια ζώα για την παραγωγή των πιο ωφέλιμων και αποδοτικών φυλών. Τα αποτελέσματα της φυσικής επιλογής είναι η δημιουργία νέων ειδών με συνεχή και βαθμιαία προσαρμογή των οργανισμών στις συνθήκες διαβίωσής του. Η προσαρμογή αυτή διαμορφώνεται με την ανάπτυξη νέων χαρακτήρων.
Αργότερα συμπληρώνοντας τη θεωρία του, πρόσθεσε την έννοια της γενετικής επιλογής, κατά την οποία τα αρσενικά μάχονται μεταξύ τους για την κατάκτηση των θηλυκών. Οι νικητές θα πολλαπλασιαστούν και θα διατηρήσουν το είδος. Τα θηλυκά εκλέγουν και αυτά τα αρσενικά, για να εντυπωσιάσουν και να ελκύσουν. Αναπτύσσουν τη δύναμή τους, ωραίους χρωματισμούς και παράδοξες διακοσμήσεις. Η φυσική επιλογή, σε συνδυασμό με τον αγώνα για την ύπαρξη, και η γενετική επιλογή, αποτελούν κατά το Δαρβίνο τους κυριότερους παράγοντες της εξέλιξης των ζωικών και φυτικών ειδών.
Ένα είδος έχει μεγαλύτερες πιθανότητες να διατηρηθεί και να πολλαπλασιαστεί, όσο οι νέοι χαρακτήρες που αναπτύσσει κατά την προσαρμογή του στις συνθήκες του περιβάλλοντος παρουσιάζουν μεγαλύτερη απόκλιση από τους παλαιούς χαρακτήρες που είχε. Όση μεγαλύτερη πλαστικότητα εμφανίζει ένα είδος, τόσο μεγαλύτερες είναι οι εξελικτικές του δυνατότητες. Το περιβάλλον παίζει ρυθμιστικό ρόλο στην εξέλιξη.
Η δαρβινική θεωρία, από φιλοσοφική πλευρά, χαρακτηρίστηκε για πολλά χρόνια υλιστική, αθεϊστική και επικίνδυνη για τους κοινωνικούς θεσμούς, γι` αυτό και πολεμήθηκε. Σήμερα είναι παραδεκτή σε γενικές γραμμές από τους επιστήμονες όλου του κόσμου και η θεωρία της εξέλιξης αποτελεί τη βάση των βιολογικών επιστημών. Στα νεότερα χρόνια ο δαρβινισμός τροποποιήθηκε σε αρκετά σημεία και δημιουργήθηκε ο νεοδαρβινισμός.
