Ο πολιτισμός είναι το πλέγμα των πραγματικών σχέσεων που υπάρχουν μεταξύ της φύσης και του ανθρώπου, από τη μια και μεταξύ των ατόμων και από την άλλη, ο τρόπος με τον οποίο διαμορφώνονται και εξελίσσονται οι σχέσεις αυτές και η συγκεκριμένη μορφή με την οποία εμφανίζονται σε δεδομένο τόπο και χρόνο.
Είναι έννοια ευρύτατη, γιατί τείνει να συμπεριλάβει στους κόλπους του ολόκληρο το παρελθόν, αλλά και το παρόν του ανθρώπινου βίου στον πλανήτη μας.
Από την αρχή όμως πρέπει να τονίσουμε ότι ως φαινόμενο ανθρώπινο έχει “εκ των ων ουκ άνευ” σχέση με το λογικό. Η βούληση δηλαδή του ανθρώπου δίνει ορισμένη μορφή και συνεπάγεται συγκεκριμένη εξέλιξη για το φαινόμενο του πολιτισμού. Συνεπώς αποκλείεται η έννοια του πολιτισμού να επεκταθεί στο πλέγμα των πραγματικών σχέσεων που υπάρχουν μεταξύ της φύσης και οποιουδήποτε έμβιου όντος και της μορφής με την οποία εμφανίζονται οι σχέσεις μεταξύ των έμβιων όντων – πλην του ανθρώπου φυσικά.
Και αυτό γιατί η έλλειψη λογικού στους υπόλοιπους ζωντανούς οργανισμούς έχει ως αποτέλεσμα κάθε μορφή ζωικής ή “κοινωνικής” τους εκδήλωσης να μην υπόκειται παρά στο φυσικό νόμο της δράσης – αντίδρασης και την έλλειψη από μέρους τους επέμβασης στη φύση και παρέμβασης στη φύση τους. Όσο άρτια επομένως και αν είναι η “κοινωνική οργάνωση” των μελισσών, και όσο και αν έχει αναπτυγμένο ψυχισμό ο σκύλος, δεν μπορούν να δημιουργήσουν πολιτισμό στη φύση τους.
Ο ορισμός που δόθηκε οδηγεί στο ευνόητο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει άνθρωπος και δεν υπάρχει επίσης κοινωνία χωρίς πολιτισμό. Και αυτό γιατί ο πολιτισμός κάθε ανθρώπου και κάθε κοινωνικής ομάδας έγκειται στον τρόπο που αντιμετωπίζουν τη φύση και τις οποιεσδήποτε σχέσεις που επικρατούν, διαμορφώνονται και εξελίσσονται μεταξύ τους. Πώς δηλαδή ο άνθρωπος βλέπει τη φύση και πώς το άτομο αντιμετωπίζει την κοινότητα από τη μια, και πώς η κοινότητα σχετίζεται με τη φύση και αντιμετωπίζει το άτομο από την άλλη.
Με την έννοια αυτή καλύπτει τρία διαφορετικά σε έκταση φαινόμενα:
- τον ιδιαίτερο (εθνικό) μιας συγκεκριμένης κάθε φορά κοινωνίας (π.χ. αζτέκικος π., πολιτισμός των Ζουλού)
- τον πολιτισμός μιας ομάδας κοινωνιών με κοινά πολιτιστικά στοιχεία (π.χ. ισλαμικός)
- τον πολιτισμό ως στάδιο ή φάση στην εξέλιξη της κοινωνικής ιστορίας του ανθρώπου (π.χ. πολιτισμός της απολυταρχίας, της συνταγματικής μοναρχίας, της δημοκρατίας, του σοσιαλισμού).
Με τον όρο “πολιτισμός” συγχέεται συχνά η έννοια “παιδεία” που είναι η εκπαίδευση και ο εξευγενισμός του νου, των προτιμήσεων και των τρόπων και αναφέρεται κυρίως, όπως παρατηρεί ο Τylοr, στο σύνθετο εκείνο σύνολο που περιλαμβάνει γνώσεις, πεποιθήσεις, τέχνες, ήθη, δίκαιο, έθιμα και κάθε άλλη ικανότητα και συνήθεια που αποκτά ο άνθρωπος ως μέλος της κοινωνίας. Έτσι, ενώ ο όρος “πολιτισμός” αναφέρεται σε κοινωνικά σύνολα ή ομάδες κοινωνικών συνόλων, ο όρος “παιδεία” μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να περιγράψει πολιτιστικά φαινόμενα που χαρακτηρίζουν όχι μόνο κοινωνικά σύνολα ή σύνολα κοινωνιών, αλλά και ομάδες ή κατηγορίες που απαρτίζουν ένα κοινωνικό σύνολο.
Μερικοί αναφέρονται στον υλικό π. με τον όρο “πολιτισμός” και στον πνευματικό π. με τον όρο “παιδεία”. Η διάκριση όμως ενός πολύπλευρου φαινομένου σε υλικά και πνευματικά στοιχεία προέρχεται μάλλον από κάποια ιδεαλιστική τοποθέτηση και όχι από συγκεκριμένη επιστημονική θεώρηση του αντικειμένου μελέτης. Δεν μπορεί να υπάρξει επιστημονική δικαιολογία της διάκρισης αυτής, έστω και αν γίνεται για λόγους καθαρά συστηματικής έρευνας, γιατί ο πολιτισμός ως ανθρώπινο δημιούργημα είναι μία ολότητα, όπως και ο δημιουργός του, που αποκλείει τις διακρίσεις και τον επιμερισμό των στοιχείων που τον αποτελούν.
Εδώ όμως πρέπει να σημειώσουμε ότι και στο εξωτερικό γίνεται από την επιστημονική έρευνα η ίδια σύγχυση των δύο όρων, αν και υπάρχουν δύο λέξεις και εκεί που φανερώνουν τις έννοιες “πολιτισμός” και “παιδεία”. Είναι οι λέξεις “ciνilisatiοn” και “culture”. Ο όρος “culture” σημαίνει “καλλιέργεια”, έλλειψη πρωτογονισμού, εκλέπτυνση και εξευγενισμό των θεσμών, αλλά και των ατόμων που εντάσσονται μέσα σ` έναν πολιτισμό. Παρόλα αυτά δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο να ταυτίζονται οι όροι “ciνilisatiοn” και “culture” από πολλούς ξένους συγγραφείς.
Η αιτία του δεδομένου αυτού βρίσκεται μάλλον στο γεγονός ότι τον πολιτισμό έχουν εξετάσει καθεμία από τη σκοπιά της όλες σχεδόν οι επιστήμες που μελετούν τον άνθρωπο, ακόμα και η φιλοσοφία, με αποτέλεσμα να τον ορίζει καθεμία και διαφορετικά. Η ανάπτυξη της κοινωνιολογίας βρίσκεται ακόμα στα αρχικά της στάδια, ώστε να μην μπορεί να ξεφύγει από τις επιρροές άλλων επιστημών και να δώσει σαφή και ολοκληρωμένο ορισμό του π.
Τα χαρακτηριστικά στοιχεία του είναι η πρωτοτυπία και η συνέχεια, πράγμα που σημαίνει ότι κανένας π. δεν επαναλαμβάνεται και ότι πορεύεται με βάση τις προηγούμενες μορφές εμφάνισής του, χωρίς αυτό να συνεπάγεται ότι αποτελεί προϋπόθεση της μετέπειτα μορφής το ποιόν της προηγούμενης, αλλά απλώς τη βάση της.
Και αυτό γιατί ο πολιτισμός δεν μπορεί και αυτός, όπως το ανθρώπινο πνεύμα, να υπαχθεί στο νόμο αιτίου – αποτελέσματος, δράσης – αντίδρασης. Οι νόμοι που διέπουν τον π. κατά τον Άγγλο ιστορικό Αrnοld Τοynbee είναι δύο: α) ο νόμος πρόκλησης – απάντησης και β) ο νόμος της υποχώρησης – επιστροφής. Με τον πρώτο νόμο συνάγεται ότι το ανθρώπινο πνεύμα “απαντά” και δεν “αντιδρά” απλώς, σε κάθε πρόκληση από το φυσικό ή το κοινωνικό του περιβάλλον.
Έτσι το άτομο απαντά στο κρύο με την ενδυμασία και στην αυθαιρεσία με το νόμο. Η απάντηση αποτελεί τη σύνθεση κάθε φορά μιας πολιτιστικής μορφής, της οποίας η ιστορική εξέλιξη ονομάζεται πολιτισμός. Από το δεύτερο νόμο συμπεραίνουμε ότι κάθε πολιτιστική μορφή σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο, σε σχέση με την προηγούμενη ή την επόμενή της αποτελεί μία υποχώρηση ή μία επιστροφή ή, παραστατικότερα, τα γηρατειά της προηγούμενης ή τα νιάτα της επόμενης.
Οι όροι “υποχώρηση και επιστροφή” δεν πρέπει με κανένα τρόπο να ταυτίζονται με τις έννοιες “οπισθοδρόμηση ή παρακμή” του π. και “βελτίωση” ή “τελειοποίησή” του, γιατί οι έννοιες αυτές ενέχουν κάποια αξία ή απαξία για κάθε πολιτιστικό φαινόμενο και το βλέπουν στατικό σε σχέση με το προηγούμενο ή το επόμενό του, χωρίς να το συνδέουν οργανικά μαυτά. Έτσι ένας συνθετότερος π., όταν έρθει σε επαφή μ έναν απλούστερο στη μορφή του, είναι αναπόφευκτο να έρθει σε κάποιο διάλογο και σύγκριση των μορφών του με εκείνων του άλλου πολιτισμού
Αυτό σημαίνει ότι στο α ή β μέτρο θα επηρεαστεί απ` αυτόν, πράγμα που συνεπάγεται κάποια υποχώρηση στην εξέλιξή του, η οποία βέβαια είναι εντελώς παροδική, γιατί αμέσως μετά πλουτισμένος με τα νέα πολιτιστικά δεδομένα που αφομοίωσε, απέρριψε ή από τα οποία επηρεάστηκε, θα “επιστρέψει” στη φυσιολογική του εξέλιξη και στην ομαλή του πορεία. Ως παράδειγμα αναφέρουμε την επαφή του βυζαντινού με τον ισλαμικό π. ή του μεσαιωνικού με τον κλασικό.
Όπως αναφέραμε όμως στην αρχή, με την έννοια του πολιτισμού εννοούμε επίσης και το σύνολο των κοινών πολιτιστικών στοιχείων μιας ομάδας κοινωνιών. Συνεπώς είναι απαραίτητο στην επιστήμη να διαμορφώσει ορισμένα κριτήρια, με τα οποία θα συγκρίνει την πολιτιστική ανάπτυξη, το βαθμό, δηλαδή εξέλιξης και τις φάσεις από τις οποίες περνά κάθε πολιτισμός που ερευνάται.
Τα κριτήρια αυτά της πολιτιστικής ανάπτυξης είναι τα εξής τέσσερα: η ικανότητα κατασκευής αντικειμένων, η έκταση των γνώσεων, ο τύπος της θρησκείας και η έκταση και ο βαθμός της κοινωνικής οργάνωσης. Με το πρώτο κριτήριο ερευνάται η ικανότητα του ανθρώπου να κατασκευάζει εργαλεία κυρίως, αλλά και οποιαδήποτε αντικείμενα, με σκοπό να καλύπτει και να αντεπεξέρχεται με επιτυχία μέσα από τις διάφορες φυσικές του αδυναμίες. Η ικανότητα κατασκευής αντικειμένων μηχανών έχει τόσο πολύ διευρυνθεί στην εποχή μας στο δυτικό πολιτισμό, ώστε να τείνει να του δώσει τον επιθετικό προσδιορισμό “μηχανοκρατικός”.
Το δεύτερο κριτήριο αναφέρεται στην έκταση των γνώσεων και στον πλούτο της σοφίας. Η έκταση της γνώσης συνίσταται στην ιστορική μνήμη της πορείας του ανθρώπου σε κάθε χρονική στιγμή και κάθε τοπικό σημείο, στην αντιμετώπιση οποιουδήποτε προβλήματος θέτει το παρόν και στην πρόβλεψη οποιουδήποτε προβλήματος που είναι πιθανόν να προκύψει στο μέλλον. Μία απλή πολιτιστική μορφή αντιμετωπίζει ανοργάνωτα και “εκ των ενόντων” το παρόν. Αντίθετα μία συνθετότερη αισθάνεται την ανάγκη να γνωρίζει και το παρελθόν, ενώ τέλος μία αναπτυγμένη ενδιαφέρεται και προνοεί και για το μέλλον.
Στο τρίτο κριτήριο περιλαμβάνεται ο τύπος της θρησκείας και με αυτό εννοούμε τη δυνατότητα του ανθρώπου να αντιλαμβάνεται τη θέση του στον κόσμο και την ικανότητά του να διακρίνει εάν η ζωή του εξαρτάται από παράγοντες εξωτερικούς, από αίτια που δεν μπορεί να επηρεάσει και που συνιστούν τη μοίρα του. Στις απλούστερες μορφές πολιτισμού τα πράγματα για τον άνθρωπο και την κοινότητα είναι θολά. Καθένας αισθάνεται αδύναμος να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που σχετίζονται με τη ύπαρξή του και πολύ περισσότερο δε γνωρίζει το περιβάλλον του το φυσικό, το κοινωνικό, αλλά και τον εαυτό του. Έτσι θεοποιεί τη φύση, λατρεύει τους προγόνους και θεωρεί ιερά πρόσωπα τους ισχυρότερους στην κοινότητα.
Σε περισσότερο αναπτυγμένο πολιτισμό αντίθετα και αντιστρόφως ανάλογα με την έκταση των γνώσεών του, ο άνθρωπος τείνει προς το μονοθεϊσμό, θεοποιώντας την αιτία όλων των πραγμάτων και τη ζωοποιό δύναμη στην οποία ανάγεται υποθετικά, χωρίς όμως να μπορεί να την κατανοήσει. Η συνειδητοποίηση του σχετικού και του εξελίξιμου ως θέση άλλωστε δημιουργεί αυτόματα την επιθυμία για κάτι αιώνιο, αναλλοίωτο, άφθαρτο, άναρχο και παντοδύναμο ως αντίθεση, ενώ οι αντιλήψεις γενικά για το “κακό” δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την ενόραση του τέλειου. Τέλος το πρόβλημα του θανάτου ερμηνεύεται ως αντίθετο φαινόμενο προς τη ζωή και γι` αυτό ο θάνατος ή θεοποιείται ή καταργείται, με την πίστη σε μία μεταθανάτια ζωή.
Σε ένα σύνθετο και προηγμένο πολιτισμό, όμως, το θρησκευτικό στοιχείο δεν είναι άλλο από την άρνηση των ιδεατών κατασκευασμάτων και τη ροπή προς τη γνώση και κατανόηση και αυτών ακόμα των συνόρων του Σύμπαντος και της Ζωής, ενώ ο θάνατος θεωρείται ως το αναγκαίο τελικό στάδιο με το οποίο ολοκληρώνεται ο βιολογικός κύκλος της ζωής, ως στοιχείο δηλαδή που δεν αρνείται και δεν αντιτίθεται, αλλά αντίθετα καταφάσκει και υπογραμμίζει ό,τι ονομάζουμε “ζωή”. Το τελευταίο κριτήριο πολιτιστικής ανάπτυξης αναφέρεται στην έκταση και το βαθμό της κοινωνικής οργάνωσης.
Ο άνθρωπος είναι ζώο το οποίο ανέκαθεν συζεί με τους όμοιούς του. Η απλούστερη μορφή συμβίωσης είναι η οικογένεια, η οποία επεκτείνεται στο γένος και αργότερα δημιουργεί τη φυλή. Η πρώτη κοινωνική συμβίωση είναι η ομάδα, που δεν είναι οργανωμένη παρά στο μέτρο που χρειάζεται για να αντιμετωπίζει εξωτερικούς κινδύνους και για να βρίσκει τροφή (νομάδες). Η ομάδα αργότερα μονιμοποιεί την παρουσία της σ` ένα εύφορο μέρος και, αναπτύσσοντας τους πρωτόγονους τρόπους παραγωγής των βιοτικών αγαθών της, δημιουργεί τον οικισμό. Ταυτόχρονα γίνεται αντιληπτή η ανάγκη για ευρύτερη επαφή των μελών της, εκτός από την απλούστατη έκφραση των ενστίκτων τους.
Αρχίζει μία κάποια κοινωνική οργάνωση, εμφανίζεται ο “αρχηγός”, κυρίως εξαιτίας των περισσότερων υλικών αγαθών που διαθέτει και της μεγαλύτερης δύναμης που είναι ικανός να χρησιμοποιεί. Η πρώτη αυτή κοινωνική οργάνωση θα μεταβάλει την ομάδα σε κοινότητα, η κοινότητα θα γίνει κράτος και τέλος θα εμφανιστεί η κοινωνία. Θα προκύψει η κρατική εξουσία, που δεν είναι άλλη από εκείνη που διαθέτει τα μέσα παραγωγής και επομένως τη δύναμη εξαναγκασμού, την ικανότητα δηλ. να επιβάλει ασυζητητί τη θέλησή της στα λοιπά μέλη της κοινωνίας.
Έτσι φτάνουμε στο πρόβλημα, που σκόπιμα αφήσαμε τελευταίο: ποια είναι η ιστορική προέλευση και ποιος ο ιστορικός και κοινωνικός χαρακτήρας και το περιεχόμενο του πολιτισμού; Οι απόψεις που διατυπώνονται κυρίως στην εποχή μας για τη λύση αυτού του προβλήματος στηρίζονται σε δύο βάσεις. Οι μεν ξεκινούν από ιδεαλιστικά δεδομένα, οι δε εξετάζουν το θέμα από υλιστική άποψη. Γενικά, οι ιδεαλιστικές θεωρίες υποστηρίζουν ότι ο π. είναι γέννημα του ανθρώπινου πνεύματος και ότι επομένως το περιεχόμενο του πολιτισμού είναι πνευματικό.
Για το λόγο μάλιστα αυτό μιλάμε για “πολιτισμένους” και “απολίτιστους” ανθρώπους. Αντίθετα οι υλιστικές θεωρίες, και ιδιαίτερα ο μαρξισμός – λενινισμός, βλέπουν όλο το θέμα από μία περισσότερο επιστημονική σκοπιά. Υποστηρίζουν ότι η ανάπτυξη του π. δε βασίζεται στη συνείδηση, στο πνεύμα και στη δράση μεγαλοφυών προσωπικοτήτων, αλλά είναι αποτέλεσμα των όρων της υλικής ζωής, της κοινωνίας και του χαρακτήρα του κοινωνικού και πολιτικού καθεστώτος που επικρατεί.
Ο πολιτισμός επομένως ως κοινωνικό φαινόμενο έχει άμεση σχέση με τον τρόπο παραγωγής των υλικών αγαθών, που, σύμφωνα με τον ιστορικό υλισμό, αποτελεί τη βάση όλης της κοινωνικής, πολιτικής και πνευματικής ζωής της κοινωνίας. Εάν μεταβληθεί ο τρόπος παραγωγής των υλικών αγαθών, τότε αναγκαία ο δεδομένος κοινωνικός σχηματισμός θα αλλάξει και συνεπώς μία καινούρια φάση στην εξέλιξη του πολιτισμού θα εμφανιστεί. Ο π., λοιπόν, είναι φαινόμενο δυναμικό, ένας ζωντανός οργανισμός, οι νόμοι του οποίου είναι αντικειμενικοί και δεν εξαρτώνται από τη θέληση ή την προαίρεση των ανθρώπων.
Μία μέση θεωρία θα έπαιρνε υπόψη της τις αντιλήψεις του ιστορικού υλισμού. Θα έπρεπε όμως να υιοθετήσει και την άποψη των ιδεαλιστικών θεωριών, που υποστηρίζουν ότι το ανθρώπινο πνεύμα δεν είναι αμελητέος παράγοντας στη δημιουργία πολιτισμού, έστω και αν δεχόμαστε ότι προέρχεται και σχηματίζεται μέσα από την ταξική πάλη στους κόλπους της κοινωνίας. Ο πολιτισμός, χωρίς να παύει να είναι ταξικός, είναι μέχρι ένα μέτρο ταυτόχρονα και συνέπεια της δράσης μεγαλοφυών προσωπικοτήτων.
Οι πολιτισμοί που, κατά το Σπένγκλερ, μπορεί να θεωρηθούν ως ανώτερου επιπέδου είναι οι εξής οκτώ: ο βαβυλωνιακός, ο αιγυπτιακός, ο ινδικός, ο κινεζικός, των Μάγια, ο ελληνορωμαϊκός, ο αραβικός και ο δυτικός. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε μία εξαιρετικά απλοϊκή άποψη που κυριαρχεί σ` όσους έχουν μεγαλώσει μέσα στο δυτικό-απόρροια του ελληνορωμαϊκού – πολιτισμό.
Οι άνθρωποι αυτοί πιστεύουν ότι ο “δικός μας” πολιτισμός είναι ανώτερους απ` όλους όσους έχουν μέχρι σήμερα εμφανιστεί στον πλανήτη μας και απόδειξη του γεγονότος αυτού είναι ότι οι λαοί άλλων πολιτισμών υιοθετούν τα επιτεύγματα του δικού μας πολιτισμού. Η άποψη αυτή, πέρα από το γεγονός ότι είναι επιπόλαιη, γιατί δε στηρίζεται σε σοβαρά επιχειρήματα, είναι, όπως είπαμε, και απλοϊκή, γιατί κρίνει και συγκρίνει με τα μέτρα και σταθμά του ενός πολιτισμού τους υπόλοιπους και αξιολογεί όχι φαινόμενα συναφή, αλλά ανόμοια στη δημιουργία, τη μορφή, την εξέλιξη, τη νοοτροπία.
Εάν ο Κινέζος κρίνει με βάση τον κινεζικό πολιτισμό το δυτικό, είναι φυσικό και επόμενο να υποστηρίζει ότι ο κινεζικός πολιτισμός είναι ανώτερος του δυτικού. Οι αντιλήψεις αυτές που βλέπουν ευρωπαιοκεντρικά όλους τους άλλους πολιτισμούς έκαναν τόσο κακό στη συνδιαλλαγή και συναδέλφωση των λαών, όσο κακό έκανε στην αστρονομία η αντίληψη του γαιοκεντρικού ηλιακού συστήματος.
Σήμερα αρχίζει να γίνεται αντιληπτή η ανάγκη μιας διαπολιτιστικής επαφής, ενός διαλόγου των π., που θα έχει ως αποτέλεσμα να βγάλει από το εγωιστικό καβούκι μας όλους όσους ανατραφήκαμε μέσα στο δυτικό πολιτισμό, να καταργήσει το σύμπλεγμα ανωτερότητας από το οποίο πάσχουμε, να εξαφανίσει το άγχος στο οποίο μας έφερε ο πολιτισμός μας και να μας κάνει να νιώσουμε πως δεν είμαστε εμείς οι άρχοντες τους, αλλά ότι έχουμε το ίδιο μ` εμάς αξιόλογα αδέρφια έτοιμα να συνδράμουν.
Η άποψη αυτή είναι μία από τις πιο πρόσφορες για την επιτυχία της διεθνούς συνεννόησης και αλληλεγγύης, γιατί έτσι η επικοινωνία μας με λαούς άλλων πολιτισμών δεν οφείλεται μόνο σε παράγοντες εξωτερικούς (π.χ. εμπόριο, αθλητισμός, συγκοινωνίες, τηλεπικοινωνίες), αλλά και σε στοιχεία εσωτερικά ουσιαστικά, αφού ο ένας θα γνωρίσει την ψυχοσύνθεση του άλλου και αφού έχει πλέον αποδειχτεί ότι η αδελφότητα των λαών δεν πετυχαίνεται μόνο με κοινούς αγώνες, κοινές θρησκείες ή κοινές διακηρύξεις και πίστη πάνω σε κοινά δόγματα. Ο διάλογος είναι ανάγκη ν` αρχίσει τώρα, που η απόγνωση βρίσκεται “ante pοrtas”.
