Ποταμός είναι το υδάτινο ρεύμα συνήθως σε σημαντική ποσότητα, που κινείται μέσα σε φυσικά αυλάκια (κοίτες) της επιφάνειας της Γης. Τροφοδοτείται σταθερά από πηγές και από ατμοσφαιρικές κατακρημνίσεις (βροχές, χιόνια κ.ά.). Γεωγραφικά ο π. είναι η περιοχή από την οποία προμηθεύεται τα νερά του (λεκάνη απορροής ή ποτάμιο σύστημα). Υδροκρίτης λέγεται η βασική πηγή ενός π. Ο Αμαζόνιος έχει τη μεγαλύτερη περιοχή συλλογής, έκτασης 7 εκατομμυρίων τ. χλμ.
Κάθε ποταμός έχει το τέρμα του, που λέγεται στόμιο ή εκβολή, όταν ενώνεται με άλλο μεγαλύτερο, με λίμνες και – κυρίως – θάλασσες. Αν τα νερά του π. τελειώνουν με εξάτμιση ή απορρόφηση, το τέρμα λέγεται “ποτάμιο άκρο”.
Σε κάθε ποτάμιο σύστημα διακρίνονται ο κύριος ποταμός και οι παραπόταμοί του. Το νερό των π. ποτέ δεν είναι καθαρό. Περιέχει πάντα διαλυμένες ουσίες, όπως ανθρακικό ασβέστιο, ανθρακικό μαγνήσιο, θειικό ασβέστιο, θειικό μαγνήσιο και μικρές ποσότητες από πυριτικά, χουμινικά οξέα και χλωριούχο νάτριο. Η ταχύτητα ροής εξαρτάται από την κλίση της κοίτης, από την ποσότητα των νερών και είναι αντιστρόφως ανάλογη με το πλάτος της κοίτης.
Σε κάθε ποτάμι διακρίνουμε: α) τον πάνω ρου. Είναι το ψηλότερό του τμήμα, που γειτονεύει με τις πηγές τροφοδοσίας του. β) Το μέσο ρου, που αποτελεί το μεγαλύτερό του τμήμα και γ) τον κάτω ρου, που είναι το τελευταίο τμήμα, με τέρμα τις εκβολές.
Όπως κάθε κινούμενο σώμα, έτσι και το ποτάμιο νερό που κινείται εγκλείει δύναμη, ικανή να παραγάγει έργο. Διπλή είναι η ενέργεια του νερού που τρέχει: διαβρωτική (που προκαλεί καταστροφές) και μεταφορική – αποθετική (που είναι δημιουργική και χρήσιμη).
Διάβρωση
Εξαρτάται από την ποιότητα των πετρωμάτων της κοίτης και των οχθών του π. Είναι εντονότερη στα μαλακά πετρώματα, οπότε και η διαμόρφωσή της γίνεται ομαλότερη. Στα σκληρά πετρώματα η κοίτη εμφανίζει ανωμαλίες και η διαβρωτική ενέργεια γίνεται πολύ αργά.
Στις περιπτώσεις αυτές δημιουργούνται απότομες διαφορές ύψους στην κοίτη, με αποτέλεσμα τη δημιουργία καταρρακτών. Μεγάλοι καταρράκτες είναι του Νιαγάρα (στη Β Αμερική), του Ζαμβέζη (στην Αφρική). Στην Ελλάδα έχουμε τους μικρούς καταρράκτες της Έδεσσας. Η διαβρωτική ενέργεια γίνεται ακατάπαυστα επί πολλούς αιώνες.
Έτσι, οι ποταμοί διανοίγουν κοιλάδες ή φαράγγια και σ` αυτά διαμορφώνουν την κοίτη τους. Στην Ελλάδα, οι π. έχουν διανοίξει με τον καιρό πλατιά και βαθιά φαράγγια, καθώς και πύλες (κλεισούρες ή δερβένια), ώσπου έφτασαν στον κάμπο και ξεχύθηκαν στη θάλασσα, όπως ο Αξιός, ο Στρυμόνας, ο Αλιάκμονας, ο Πηνειός, ο Βουραϊκός. Στις περίφημες χαράδρες του Κολοράντο (κάνιον), τα τείχη στα φαράγγια φτάνουν το ύψος των 1800 μέτρων. Στη μέση ροή σχηματίζονται συνήθως ποταμονήσια και μαίανδροι, που σχηματίζονται όταν τα νερά συναντήσουν εμπόδιο.
Μεταφορική και αποθετική ενέργεια
Σπουδαιότατοι είναι οι σχηματισμοί που προκαλούν οι π. στον κάτω ρου τους. Τα νερά, προχωρώντας προς τις εκβολές, μεταφέρουν σε μεγάλες αποστάσεις τα υλικά που έχουν αποσπάσει (χώματα, πέτρες, άμμο). Όταν η ποσότητα των νερών αυξηθεί, η κοίτη πλημμυρίζει και κατακάθεται λάσπη σε μεγάλες εκτάσεις, έξω από τις όχθες, όπως γίνεται με τις περιοδικές πλημμύρες του Νείλου.
Τα υλικά αυτά μπορεί άλλοτε να σχηματίζουν νησιά ή, με τις αλλεπάλληλες προσχώσεις, μετατρέπουν λίμνες σε εύφορες πεδιάδες, όπως οι πεδιάδες της Ουγγαρίας και της Βλαχίας, που σχηματίστηκαν από το Δούναβη. Οι κόλποι στους οποίους εκβάλλουν οι π., όταν φτάνουν στη θάλασσα, προσχώνονται και έτσι προεκτείνεται σιγά σιγά η ξηρά.
Στον Πάδο π.χ. το δέλτα που σχηματίζει στην Αδριατική προωθεί την ξηρά προς τη θάλασσα περίπου 70 μ. το χρόνο. Έτσι, σχηματίστηκε και η προέκταση της πεδιάδας της Θεσσαλονίκης, από την Πέλλα μέχρι το σημείο που φτάνει σήμερα. Γιατί ο κόλπος της Θεσσαλονίκης έφτανε, πριν 2400 χρόνια, μέχρι τη Βέροια, τη Σκύδρα και την Πέλλα. Αν στις εκβολές υπάρχουν ισχυρά θαλάσσια ρεύματα, τότε τα υλικά παρασύρονται και σχηματίζονται μέσα στη θάλασσα παράκτιες ταινίες, που σχηματίζουν λιμνοθάλασσες, όπως εκείνες του Μεσολογγίου, του Αμβρακικού κ.ά. Όταν ο π. εκβάλλει σε ανοιχτή θάλασσα, μπορεί με τις προσχώσεις να σχηματιστεί τμήμα ξηράς που τον αναγκάζει να διχαστεί σε δύο βραχίονες, οπότε σχηματίζουν ξηρά σχήματος τριγωνικού (όπως το ελληνικό Δ). Μερικές, μάλιστα, φορές διχάζονται και πάλι οι βραχίονες και γίνεται πολλαπλό δέλτα: Νείλος, Μισισιπής, Δούναβης, Γάγκης.
Στην Ελλάδα, μεγαλύτερος είναι ο Αλιάκμονας (285 χλμ.) που ρέει μόνο σε ελληνικό έδαφος. Ο Έβρος έχει μήκος 462 χλμ., αλλά περνά από τη Βουλγαρία, την Ελλάδα και την Τουρκία. Ο Νέστος (234 χλμ. τα 138 σ` ελληνικό έδαφος), ο Στρυμόνας (330 χλμ., τα 115 στην Ελλάδα), ο Αξιός (335 χλμ., τα 83 στην Ελλάδα).
Ως διεθνής ορίζεται ο κάθε πλωτός ποταμός που περνά από το έδαφος τουλάχιστον δύο ή περισσότερων κρατών ή αποτελεί σύνορό τους και χρησιμεύει κυρίως στην εξυπηρέτηση της ναυσιπλοΐας.
