Τυπικά ο προτεσταντισμός είναι ένα θρησκευτικό κίνημα που εμφανίστηκε το 16ο αιώνα μ.Χ. στην κεντρική και δυτική Ευρώπη με την ονομασία μεταρρύθμιση ή διαμαρτύρηση. Αρχικά εμφανίστηκε σαν καθαρά θρησκευτικό κίνημα, που στρεφόταν κατά της τακτικής που εφάρμοζε η Παπική Εκκλησία. Αργότερα, στην τελευταία του φάση, που είναι και η πιο σημαντική, εκφράστηκε και σαν πολιτικό κίνημα.
Ο βασικότερος και θεωρητικός υποστηριχτής του, που εξελίχθηκε σε αίρεση του καθολικισμού, ήταν ο Μαρτίνος Λούθηρος. Το 1517 άρχισαν να εμφανίζονται οι πρώτες διαμαρτυρίες ενάντια στον παπισμό όταν ο Λούθηρος, Γερμανός καθολικός καλόγηρος, τοιχοκόλλησε στη Βυρτεμβέργη τις 95 θέσεις του. Σε αυτές τις θέσεις ήδη ο Λούθηρος κτυπά την ταχτική της παπικής Εκκλησίας, στο ζήτημα της άφεσης των αμαρτιών και στο πούλημα των συγχωροχαρτιών. Ο πάπας αφόρισε το Λούθηρο κι αυτός έκαψε δημόσια τις “βούλες” του πάπα.
Έτσι άρχισε μια διαμάχη, που έμελλε να τελειώσει μόνο με την απόσπαση των προτεσταντών από την καθολική Εκκλησία. Εκείνο όμως που περισσότερο κατάγγειλε ο Λούθηρος, ήταν η ανάμειξη της Εκκλησίας στην κοσμική εξουσία και η υποστήριξη της καταγγελίας απ’ τους άρχοντες κι απ’ τα φτωχότερα στρώματα της αγροτιάς, που δέχονταν την καταπίεση του κλήρου.
Η λουθηριανή Εκκλησία πρέσβευε τα εξής βασικά δόγματα: η Αγία Γραφή μπορεί να ερμηνεύεται κατά συνείδηση. Η ιεροσύνη δεν είναι ιδιαίτερο μυστήριο, αλλά μπορεί να γίνει ιερέας κάθε θνητός. Ο γάμος είναι θεμιτός για τους ιερείς. Η Θεία Λειτουργία πρέπει να γίνεται, όχι στη λατινική γλώσσα, αλλά στις τοπικές, κατανοητές για τον απλό κόσμο, γλώσσες. Το μοναδικό μυστήριο που είναι πραγματικό και ολοκληρωμένο είναι το βάπτισμα.
Στην εξέλιξή του, έπαψε να είναι ενιαίο δόγμα, και δημιουργήθηκαν διάφορες παραλλαγές του, απ’ τις οποίες πιο σημαντικές είναι αυτή των ζβιγγλιανών (από τον ιδρυτή της Ζβίγγλιο) και των καλβινιστών (απο τον Καλβίνο). Ξεκίνησαν και οι δυο απ’ την Ελβετία, αλλά διαδόθηκαν και στις άλλες χώρες, όπως στη Γερμανία, Ολλανδία, Γαλλία κλπ.
Η πρώτη διαφορά με το Λούθηρο είναι πάνω στο θέμα της σωτηρίας του ατόμου. Οι λουθηρανοί πιστεύουν ότι ο άνθρωπος σώζεται με την πίστη του, ενώ οι άλλοι λένε πως σώζονται μόνο εκείνοι που εκ των προτέρων έχει καθορίσει ο Θεός. Μια άλλη διαφορά βρίσκεται στη σημασία της Θείας Ευχαριστίας. Ο Λούθηρος έλεγε ότι ο άνθρωπος πραγματικά πίνει το αίμα και το σώμα του Χριστού, ενώ οι καλβινιστές και ζβιγγλιανοί πιστεύουν πως αυτό γίνεται μεταφορικά μόνο. Παράλληλα με αυτό, υπάρχουν κι άλλα, μικρότερης σημασίας δόγματα, μέσα στους κόλπους του προτεσταντισμού.
Θρησκευτική μεταρρύθμιση που σχετίζεται με τον προτεσταντισμό
Η μεταρρύθμιση ή προτεσταντισμός, είναι το θρησκευτικό και πνευματικό κίνημα που προκάλεσε κατά το 16ο αιώνα τη διάσπαση της μεσαιωνικής ενότητος της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας.
Ήταν η θρησκευτική έκφανση μιας γενικής αλλαγής που εξαπλώθηκε την ίδια εποχή στην οικονομία, στην κοινωνική διάρθρωση, στη σκέψη, στην τέχνη και στους ίδιους τους ανθρώπους. Η καθολική εκκλησία δεν μπόρεσε ή δε θέλησε να αντιληφθεί την αλλαγή αυτή, παρά την επιμονή των πιστών της για μεταρρύθμιση, τόσο στην κεφαλή, όσο και στη βάση. Οι επικρίσεις ενάντια στην καθολική εκκλησία αφορούσαν την έκλυτη ζωή των παπών και των ιεραρχών, κυρίως της Ρώμης, την τεράστια περιουσία της εκκλησίας, που ήταν πρόκληση στην αθλιότητα του λαού, την άκαμπτη διαμόρφωση μιας παρακμασμένης θεολογίας, που εκφραζόταν ανάμεσα στα άλλα και με την πώληση “συγχωροχαρτιών” με χρηματικό αντάλλαγμα.
Παράλληλα, η πολιτική και η οικονομική εξουσία του παπισμού ήταν ένα εμπόδιο στην κοσμική εξουσία των ηγεμόνων, που, θέλοντας να αποκτήσουν την αυτονομία τους, ενίσχυσαν το μεταρρυθμιστικό κίνημα.
Πρόδρομος των ιδεωδών της θεωρείται ο Τζον Ουίκλιφ, ο οποίος, απορρίπτοντας την Ιερά Παράδοση, δεχόταν ως μοναδική πηγή αλήθειας τη Βίβλο και κήρυττε ότι ο πιστός πρέπει να κρίνεται από τα έργα του και όχι από την πίστη του. Ξεκίνησε από τη Γερμανία με το έργο του Μαρτίνου Λούθηρου, που είχε καταταγεί στο τάγμα των Αυγουστίνων μοναχών. Ως καθηγητής στο πανεπιστήμιο τη Βιρτεμβέργης κήρυττε τη θεολογία του, της οποίας θεμέλιο ήταν η δικαίωση με την πίστη, ενώ την ίδια εποχή στην πόλη αυτή ο Τέτσελ πουλούσε “συγχωροχάρτια”.
Ο Λούθηρος κατηγόρησε με δριμύτητα τις πωλήσεις αυτές και στις 31 Οκτωβρίου 1517 θυροκόλλησε τις 95 “θέσεις” του. Αυτό τον έφερε σε αντίθεση με την Αγία Έδρα, που, μετά από μία αποτυχημένη προσπάθεια να τον επαναφέρει στους κόλπους της, τον αφόρισε. Η διδασκαλία του Λούθηρου διαδόθηκε πολύ γρήγορα στη Γερμανία και υιοθετήθηκε τόσο από το λαό, όσο και από τους ηγεμόνες, οι οποίοι είδαν ότι η αμφισβήτηση της αυθεντίας του πάπα ήταν ένα δυνατό πολιτικό όπλο στα χέρια τους, το οποίο και χρησιμοποίησαν στη δήμευση της παπικής περιουσίας και στην απελευθέρωση από την υποταγή στον αυτοκράτορα Κάρολο Ε΄.
Η πολεμική σύγκρουση καθολικών και προτεσταντών κατέληξε στη συνθήκη του Άουγκσμπουργκ το 1555, στην οποία συμφωνήθηκε το δικαίωμα του κάθε ηγεμόνα να αποφασίζει για τη θρησκεία του λαού του. Στο μεταξύ εκδηλώθηκε και στην Ελβετία με αρχηγό τον ουμανιστή Ούρλιχ Ζβίγκλιο. Μαζί του τάχτηκε ο λαός, αλλά και οι κυβερνήσεις των διάφορων πόλεων, ενώ τα ελβετικά καντόνια της υπαίθρου παρέμειναν καθολικά. Η σύγκρουση δεν άργησε να έρθει και Ζβίγκλιος σκοτώθηκε στη μάχη του Κάπελ το 1531.
Στη Γαλλία ο προτεσταντισμός διαδόθηκε, όταν ο μοναχός Ιωάννης Καλβίνος κηρύττοντας στη Γενεύη προσέλκυσε Γάλλους πιστούς, οι οποίοι επιστρέφοντας στη Γαλλία συνέχιζαν την κήρυξη των μεταρρυθμιστικών αντιλήψεών τους.
Οι Γάλλοι μεταρρυθμιστές ονομάστηκαν Ουγενότοι και δέχτηκαν πολλές διώξεις μέχρι το 1598, οπότε ο προτεστάντης Ερρίκος της Ναβάρας δημοσίευσε το Έδικτο της Νάντης, που εξασφάλιζε την ανεξιθρησκία. Διαδόθηκε γρήγορα σε όλη σχεδόν την Ευρώπη: στην Ολλανδία με αρχηγό το Γουλιέλμο της Οράγκης, στην Αγγλία με τον Ερρίκο Η΄, στη Δανία, στη Σουηδία, στη Νορβηγία, στην Ουγγαρία, στην Πολωνία και αλλού και άλλαξε τη θρησκευτικο-πολιτική δομή της Ευρώπης, έδωσε ώθηση στη διαμόρφωση του νεότερου κράτους, υποστηρίζοντας την ενισχυμένη κοσμική εξουσία και την απελευθέρωση από την κηδεμονία της εκκλησίας, και υπήρξε ένα από τα συστατικά του αναφαινόμενου τότε καπιταλιστικού πνεύματος, με τις διδασκαλίες της επαγγελματικής “κλίσης” και του προορισμού του Καλβίνου.
