Στο παρόν άρθρο θα καλύψουμε όλες τις λεπτομέρειες που αφορούν τα fake news, όπως και την προπαγάνδα και παραπληροφόρηση στο διαδίκτυο.
Τι είναι fake news
Τα fake news είναι ο αγγλικό όρος που χρησιμοποιείται για τις ψευδείς ειδήσεις που διαδίδονται στο διαδίκτυο και στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, προκειμένου οι επιτήδειοι να χειραγωγήσουν και να παραπληροφορήσουν το ευρύ κοινό. Ωστόσο πρέπει να επισημανθεί ότι ορισμένες φορές γίνεται και για πλάκα από διάφορους χρήστες στο διαδίκτυο.
Οι ψευδείς ειδήσεις μπορεί να δημιουργηθούν εσκεμμένα ή να είναι αποτέλεσμα λάθους, ή παρερμηνείας. Η μη σκόπιμη παραπληροφόρηση που λανθασμένα κυκλοφορεί από ένα άτομο ή ομάδα σε ένα ευρύτερο κοινό, μπορεί να εξαπλωθεί εξίσου γρήγορα και να προκαλέσει εξίσου μεγάλη ζημιά. Επίσης ένα fake news δύναται να περιλαμβάνει παράλληλα ψεύτικες και αληθινές πληροφορίες.
Ένα άλλο αξιοσημείωτο στοιχείο είναι ότι τα fake news έχουν καταστεί μάστιγα στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (social media), και ενώ οι πλατφόρμες έχουν καταβάλει τεράστια προσπάθεια για να εξαλείψουν αυτό το φαινόμενο, χρησιμοποιώντας ακόμη και λογισμικά τεχνητής νοημοσύνης προκειμένου να εντοπίσουν τέτοιες περιπτώσεις και να αφαιρέσουν το περιεχόμενο, εν τούτοις δεν έχουν εξαλειφθεί τελείως, προφανώς γιατί είναι τεχνικά δύσκολο, διότι αν αναλογιστούμε πως μόνο το Facebook έχει δισεκατομμύρια χρήστες και από αυτούς ένα μεγάλο ποσοστό δημοσιεύει καθημερινά πολλές αναρτήσεις, είναι δύσκολο να γίνει έλεγχος και διασταύρωση των πληροφοριών των δισεκατομμυρίων αναρτήσεων που δημοσιεύονται σε καθημερινό επίπεδο σε όλο τον κόσμο.
Τύποι ψευδών ειδήσεων
- Clickbait: Πρόκειται για ιστορίες που κατασκευάζονται σκόπιμα για να κερδίσουν περισσότερους επισκέπτες οι ιστότοποι και τα ιστολόγια, ώστε να αυξήσουν τα διαφημιστικά τους έσοδα. Τα άρθρα τύπου Clickbait χρησιμοποιούν εντυπωσιακούς τίτλους για να τραβήξουν την προσοχή, ώστε να προτρέψουν το χρήστη να κάνει κλικ στο άρθρο για να το διαβάσει. Αυτό είναι ένα επιχειρηματικό μοντέλο που γνωρίζει άνθηση στο διαδίκτυο.
- Ιστορίες προπαγάνδας που δημιουργούνται για να παραπλανήσουν σκόπιμα το κοινό, να προωθήσουν μια προκατειλημμένη άποψη ή συγκεκριμένο πολιτικό σκοπό ή ατζέντα.
- Σάτιρα / Παρωδία: Πολλοί ιστότοποι και λογαριασμοί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δημοσιεύουν ψευδείς ειδήσεις με το πρόσχημα της ψυχαγωγίας και της παρωδίας.
- Κακή δημοσιογραφία: Μερικές φορές οι ρεπόρτερ ή οι δημοσιογράφοι μπορεί να δημοσιεύουν μια ιστορία με αναξιόπιστες πληροφορίες ή χωρίς να ελέγχουν όλα τα γεγονότα που μπορεί να παραπλανήσουν το κοινό ή ακόμη χειρότερα, να έχουν πληρωθεί για να μεταδώσουν σκόπιμα ψεύτικες ειδήσεις
- Παραπλανητικοί τίτλοι: Αναρτήσεις και άρθρα που χρησιμοποιούν παραπλανητικούς ή εντυπωσιακούς τίτλους. Αυτοί οι τύποι ειδήσεων μπορούν να εξαπλωθούν γρήγορα σε ιστότοπους κοινωνικής δικτύωσης, όπου μόνο ο τίτλος και η φωτογραφία του άρθρου είναι τόσο εντυπωσιακά που είναι ικανά να δελεάσουν το χρήστη να κάνει κλικ στην ανάρτηση, όταν το δει για παράδειγμα στο Facebook.
- Eιδήσεις που στοχεύουν στις προκαταλήψεις: Πολλοί άνθρωποι έλκονται από ειδήσεις ή ιστορίες που επιβεβαιώνουν τις δικές τους παράλογες πεποιθήσεις ή προκαταλήψεις.
- Θεωρία Συνωμοσίας: Αυτός ο τύπος ψευδών ειδήσεων περιλαμβάνει ψεύτικες πληροφορίες που αγγίζουν τα όρια της μυθοπλασίας, σε μικρό ή μεγάλο βαθμό.
- Φήμες: Πρόκειται για διάφορες πηγές που διακινούν φήμες, αφήνουν υπονοούμενα και διαδίδουν μη επαληθευμένους ισχυρισμούς.
- Ρητορική μίσους για την ηθική εξόντωση ατόμων ή ομάδων: Πρόκειται για πήγες ειδήσεων που προωθούν ενεργά τον ρατσισμό, τον μισογυνισμό, την ομοφοβία και άλλες μορφές διακρίσεων που μεταξύ άλλων αναφέρουν ανυπόστατα στοιχεία για μεμονωμένα άτομα ή κοινωνικές ομάδες προκειμένου να τους βλάψουν.
Τα fake news στην αρχαιότητα
Οι ψεύτικες ειδήσεις προϋπήρχαν και στην αρχαιότητα, και είναι τόσο παλιές, από τότε που οι άνθρωποι άρχισαν να επικοινωνούν και να μοιράζονται μεταξύ τους διάφορα γεγονότα, και σε καμία περίπτωση δεν αποτελούν εφεύρημα στα χρόνια του διαδικτύου. Το ότι οι ψεύτικες ειδήσεις υπήρχαν στην αρχαιότητα, μπορεί να γίνει εύκολα αντιληπτό σε ένα γνωστό παράδειγμα, στη μάχη του Kadesh το 1274 π.Χ.. Τότε ενώ ο Φαραώ Ραμσής Β’ είχε υποστεί μια συντριπτική ήττα στον πόλεμο εναντίον των Χετταίων, εν τούτοις κατόρθωσε να το παρουσιάσει ως μια θριαμβευτική νίκη και μάλιστα είχε απεικονίσει αυτή τη μάχη σε ένα ανάγλυφο για να φανεί το μεγαλείο του.
Οι ψευδείς ειδήσεις ανέκαθεν εργαλειοποιούνταν όσον αφορά τους πολιτικούς στόχους. Πολύ συχνά χρησιμοποιούνταν, κατά των μειονοτήτων που πάντα αποτελούσαν το μαύρο πανί για τις κοινωνίες. Για παράδειγμα το 1475 ο Φραγκισκανός ιεροκήρυκας «Μπερναρντίν οφ Φέλτρε» (Bernardine of Feltre) κυκλοφόρησε ψευδή είδηση ότι οι Εβραίοι απήγαγαν ένα δίχρονο παιδί για να πιουν το αίμα του στο Πάσχα. Ένας απαράδεκτος μύθος που κράτησε για αιώνες, και είχε ως αρνητική συνέπεια οι Εβραίοι να θεωρούνται το κόκκινο πανί.
Οι ψεύτικες ειδήσεις, που συναντάμε συχνά σε σύγχρονες μορφές, υπήρχαν ήδη στον «έντυπο τύπο» στις αρχές του 1800. Το 1835 η «New York Sun» δημοσίευσε μια σειρά από 6 άρθρα αναφέροντας την υποτιθέμενη ανακάλυψη ζωής στο φεγγάρι, που αργότερα έγινε γνωστή ως «Great Moon Hoax». Αυτή η έκθεση οδήγησε στην υψηλότερη πώληση εφημερίδων παγκοσμίως εκείνη την εποχή, φέρνοντας τεράστια έσοδα στην εφημερίδα.
Το 1874, η The Herald ανέφερε τη φυγή άγριων ζώων από τον ζωολογικό κήπο του Central Park, η οποία οδήγησε σε σκηνές πανικού, αλλά συνάμα και σε μεγάλη οικονομική επιτυχία για την εφημερίδα με την τεράστια πώληση φύλλων που πέτυχε. Εδώ έρχεται στο φως το κλασικό κίνητρο για τη διάδοση ψευδών ειδήσεων: Το οικονομικό κέρδος.
Social Bots για τη διάδοση ψευδών ειδήσεων
Τα «Social bots», είναι προγράμματα υπολογιστών που χρησιμοποιούνται ολοένα και περισσότερο στα κοινωνικά δίκτυα κατά τα τελευταία χρόνια, και αποτελούν βασικό εργαλείο για τη διάδοση ψευδών ειδήσεων. Στην επιστημονική βιβλιογραφία και τον Τύπο, υπάρχουν ελάχιστα καταγεγραμμένα στοιχεία για την επιρροή τους. Όμως, υπάρχουν παραδείγματα όπου αυτή η επιρροή τους είναι ξεκάθαρα αισθητή.
Για παράδειγμα υπάρχουν στο σκοτεινό διαδίκτυο (Dark web) διάφορες υπηρεσίες που διατίθενται επί πληρωμή για να διεξάγουν εκστρατείες παραπληροφόρησης στα social media, όπως Facebook, Twitter κ.λπ, και ο λόγος που υπάρχουν μέχρι σήμερα είναι η τεράστια αποτελεσματικότητα στον τρόπο δράσης τους.
Για να κατανοήσετε άμεσα περί τίνος πρόκειται, αυτά τα προγράμματα δημιουργούν αμέτρητα ψεύτικα προφίλ που συνήθως μοιάζουν με αληθινά και αρχίζουν να διαδίδουν και να κοινοποιούν fake news για πολλές συνεχόμενες ημέρες, ανάλογα με την παραγγελία που έχει δώσει ο πελάτης.
Οικονομική ζημιά από ψεύτικες ειδήσεις
Ένα λαμπρό παράδειγμα είναι το κραχ του 2016 των μετοχών του κατασκευαστικού ομίλου Vinci: Η Γαλλική εταιρεία έχασε για λίγο το 18% της αξίας της. Ο λόγος ήταν ένα ψεύτικο δελτίο τύπου όπου ανέφερε ότι ο όμιλος έπρεπε να αναθεωρήσει τους ισολογισμούς του για το 2015 και το 2016 εξαιτίας των ατασθαλιών του οικονομικού διευθυντή της εταιρείας, όποιος υποτίθεται πως είχε απολυθεί κιόλας. Αυτή η δήλωση αργότερα αποδείχθηκε εσφαλμένη και οδήγησε τη ρυθμιστική αρχή χρηματιστηρίου Autorité des marchés financiers (AMF) να διερευνήσει το ζήτημα προκειμένου να αποδοθούν οι ευθύνες στους υπαίτιους.
Ένα άλλο παράδειγμα είναι η ταχεία άνοδος της μετοχής της Cynk το 2014: Τα κοινωνικά δίκτυα και τα bots χρησιμοποιήθηκαν για την ενίσχυση της τιμής της μετοχής. Ένας άλλος λόγος ήταν οι αλγόριθμοι συναλλαγών, οι οποίοι θεώρησαν σχετικές τις φήμες για την εταιρεία και στη συνέχεια οι επενδυτές που το πίστεψαν έσπευσαν να αγοράσουν τις μετοχές της. Η μετοχή έφτασε 200 φορές την αρχική της αξία, με αποτέλεσμα η εταιρεία να κοστίζει σε αξία 6 δισεκατομμυρίων δολαρίων πριν ανασταλεί η πώληση της μετοχής, γεγονός που με τη σειρά της προκάλεσε ζημίες στους επενδυτές.
Ένα ψευδές tweet σχετικά με μια υποτιθέμενη έκρηξη που φέρεται να σκότωσε τον Μπαράκ Ομπάμα προκάλεσε ζημιά στο χρηματιστήριο ύψους 130 δισεκατομμυρίων δολαρίων το 2013.
Εμπορικά κίνητρα
Πολλές ψευδείς ειδήσεις έχουν εμπορικό σκοπό: Να παρασύρουν τους καταναλωτές σε μια απάτη ή σε μια αγορά, με σκοπό το κέρδος για την εκάστοτε επιχείρηση.
Μερικούς από τους τομείς που επηρεάζονται περισσότερο από τη διάδοση ψευδών πληροφοριών είναι αυτός της υγείας και της ευημερίας, και πρακτικά θεωρούνται εξαιρετικά προσοδοφόροι και είναι εύκολο να στρατολογηθούν αφελείς άνθρωποι για να τους προσφέρουν κάθε είδους θαυματουργές συνταγές.
Μια έρευνα της εφημερίδας Le Monde εντόπισε στα τέλη του 2018 έναν Γάλλο επιστήμονα στον τομέα της πληροφορικής ονόματι Johann Fakra ως επικεφαλής ενός δικτύου 30 περίπου ιστότοπων παραπληροφόρησης «clickbait» συμπεριλαμβανομένου και ψεύτικων λογαριασμών στο Facebook, όποιος κατόρθωσε να εξαπατήσει πάρα πολύ κόσμο και να αποκτήσει τεράστια έσοδα μέσω αυτής της μεθοδολογίας.
Στο Amazon, πολλά βιβλία που διαδίδουν ψευδείς πληροφορίες σχετικά με τον εμβολιασμό ή την ογκολογία που σχετίζονται με τον καρκίνο, συγκαταλέγονται στα best sellers ή στην κορυφή των συστάσεων προκειμένου να τα αγοράσουν άλλοι καταναλωτές. Στις αρχές του 2019, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων κατήγγειλαν τον αντίκτυπο της παραπληροφόρησης κατά των εμβολίων στη δημόσια υγεία, ώστε να επιστήσουν την προσοχή των πολιτών.
Πως και γιατί διαδίδονται οι ψευδείς ειδήσεις
Ο πρώτος λόγος είναι η υπερπληθώρα πληροφοριών. Ως γνωστόν οι πολίτες και κατ’ επέκταση οι χρήστες του διαδικτύου κατακλύζονται νυχθημερόν από μία τεράστια ροή πληροφοριών που είναι αδύνατο κάποιος να ξεχωρίσει τι είναι ψεύτικο και τι αληθινό. Και ενώ πολλές φορές αποδεικνύεται ότι μία είδηση είναι «Αποδεδειγμένα Ψεύτικη», εν τούτοις υπάρχουν κάποιοι ανόητοι άνθρωποι που συνεχίζουν να πιστεύουν ότι είναι πραγματικότητα, αφού θεωρούν ότι από πίσω κρύβεται κάποια συνωμοσία προκειμένου κάποιες ανώτερες δυνάμεις να κουκουλώσουν το θέμα.
Ωστόσο, η διάδοση ψευδών ειδήσεων αυξάνεται ιδιαίτερα όταν μειώνεται η εμπιστοσύνη στους πολιτικούς και στα άτομα που κατέχουν δημόσια αξιώματα. Πράγματι, η δυσπιστία προς αυτά τα πρόσωπα, οδηγεί σε αμφισβήτηση των λεγομένων τους: Για παράδειγμα ο πρωθυπουργός της Ελλάδος λέει προς τους πολίτες ότι ο εμβολιασμός κατά της πανδημίας είναι ωφέλιμος για το κοινωνικό σύνολο, όμως επειδή ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού δεν τον εμπιστεύεται, έχει ως αποτέλεσμα να μη γίνονται πιστευτοί οι ισχυρισμοί του.
Οι ίδιοι πολίτες είναι επίσης υπεύθυνοι για τη διάδοση ψευδών ειδήσεων. Πράγματι, λόγω διαφόρων παραγόντων, όπως η αφέλεια ή η γνωστική τεμπελιά, το κοινό μοιράζεται μη επαληθευμένες πληροφορίες. Αυτές οι πληροφορίες πολλές φορές συγκεντρώνουν χιλιάδες likes στις αναρτήσεις στα κοινωνικά δίκτυα και όσο περισσότερο μεταδίδονται τέτοιου είδους πληροφορίες, τόσο περισσότερο το κοινό πιστεύει ότι είναι αληθινές.
Fake news σε ενημερωτικούς ιστότοπους
Ένας από τους βασικότερους λόγους που κάποιοι ενημερωτικοί ιστότοποι προσφεύγουν σε αυτή την τακτική, έγκειται στο γεγονός πως μια κραυγαλέα είδηση μπορεί να φέρει τεράστια επισκεψιμότητα, αφού το εκάστοτε άρθρο μπορεί να γίνει viral στο διαδίκτυο μέσα σε λίγα λεπτά. Ωστόσο κάτι τέτοιο δεν δύναται να γίνει σε καθημερινή βάση, παρά μόνο σποραδικά, προφανώς γιατί οι επιτήδειοι γνωρίζουν πως έτσι θα παγιδευτούν από μόνοι τους και θα είναι ευκολότερο να οδηγηθούν στη δικαιοσύνη.
Επιπρόσθετα οι ιστότοποι που προβαίνουν σε τέτοιου είδους μεθοδολογίες σε τακτική βάση και εντοπίζονται, έχει ως αποτέλεσμα να μπαίνουν στη μαύρη λίστα στα κοινωνικά δίκτυα, και να διαγράφονται οι αναρτήσεις τους ή ακόμη και ολόκληρο το προφίλ τους. Τώρα όσον αφορά τις μηχανές αναζήτησης, η Google όταν εντοπίζει τέτοιου είδους περιστατικά με ιστότοπους και ιστολόγια, υποβαθμίζει αυτόματο το περιεχόμενο τους και το ρίχνει στις τελευταίες θέσεις των αποτελεσμάτων αναζήτησης ή και καταργεί τελείως τα άρθρα προκειμένου να προστατεύσει τους υπόλοιπους χρήστες.
Οι καταστροφικές συνέπειες των fake news
Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι ψευδείς ειδήσεις μπορούν να χειραγωγούν τα πάντα, από τα χρηματιστήρια μέχρι και τις απόψεις των ψηφοφόρων. Έχει γίνει ένα ισχυρό εργαλείο σε προεκλογικές εκστρατείες, προκειμένου να αλλοιωθούν τα αποτελέσματα των εκλογών, όπως και να βλάψουν τις οικονομίες των κρατών ή των ιδιωτικών εταιρειών.
Το 2013, ο λογαριασμός του Associated Press (AP) στο Twitter δημοσίευσε ένα άρθρο σχετικά με εκρήξεις που διεξήχθησαν στον Λευκό Οίκο, αναφέροντας μάλιστα ότι ο πρώην πρόεδρος Ομπάμα τραυματίστηκε. Αυτή η είδηση δημιούργησε πανικό και οδήγησε σε κατακόρυφη πτώση του χρηματιστηριακού δείκτη μέσα σε λίγα λεπτά, με αποτέλεσμα να χαθούν δισεκατομμύρια δολάρια εν ριπή οφθαλμού. Όμως γρήγορα διαπιστώθηκε ότι ο λογαριασμός του AP είχε παραβιαστεί και ότι η ιστορία ήταν ψεύτικη. Ωστόσο, αυτό είναι ένα καλό παράδειγμα του πόσο σοβαρές επιπτώσεις μπορούν να επιφέρουν οι ψεύτικες ειδήσεις.
Στον απόηχο των αμερικανικών εκλογών του 2016, έγινε επίσης γνωστό ότι διάφορες παρακρατικές ομάδες είχαν δημοσιεύσει μεγάλες ποσότητες ψεύτικων ειδήσεων για να επηρεάσουν τις απόψεις των αμερικανών ψηφοφόρων. Αυτές οι ομάδες, που είναι γνωστές και ως «troll factories», εικάζεται ότι δρούσαν με επιχορηγήσεις από μυστικά κονδύλια για να παρέμβουν αρνητικά στη δημοκρατική διαδικασία των εκλογών.
Αυτό δείχνει πως οι ψεύτικες ειδήσεις μπορούν να μετατραπούν σε ένα επικίνδυνο, αλλά και αποτελεσματικό εργαλείο. Αποδεικνύεται επίσης πως μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε ένα ευρύτερο φάσμα τομέων, όπως για γρήγορο οικονομικό κέρδος ή και οικονομικό πλήγμα σε εχθρική εταιρεία, Ακόμη και να βλάψουν τις εξασθενημένες δημοκρατίες διαφόρων κρατών και στην χειρότερη περίπτωση να προκαλέσουν παγκόσμια αναταραχή.
Προπαγάνδα μέσω fake news
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, οι ψεύτικες ειδήσεις μπορούν να έχουν καταστροφικές επιπτώσεις στη δημοκρατία εάν οι αποδέκτες (δηλαδή οι απλοί άνθρωποι) δεν μπορούν να διακρίνουν ποιες πληροφορίες είναι αληθινές ή πλαστές, όπως και ποιες πηγές πληροφόρησης λειτουργούν έντιμα και ποιες ανέντιμα.
Αυτή η περίπλοκη κατάσταση διευκολύνει την προπαγάνδα, την απαξίωση και την υπονόμευση της αλήθειας, όπως και τη δημιουργία χάους. Πλέον είναι σχετικά εύκολο ένα ψέμα να παρουσιαστεί ως αλήθεια, και μάλιστα να γίνει πιστευτό από πολύ κόσμο.
Οι οργανωμένες εκστρατείες fake news μπορούν, για παράδειγμα, να χρησιμοποιηθούν για τη διάδοση ψευδών κατηγοριών σχετικά με την εταιρεία σας για να τρομάξουν τους πιθανούς πελάτες, να καταστρέψουν τη φήμη σας ή να οδηγήσουν στο κλείσιμο της επιχείρησης σας.
Ταυτόχρονα, οι ψευδείς ειδήσεις οδηγούν στην άνθηση των θεωριών συνωμοσίας, καθώς και στην απαξίωση των επιστημών. Φερειπείν υπάρχουν διάφοροι τσαρλατάνοι επιστήμονες που παρουσιάζουν την ανυπόστατη έρευνα τους ως απόλυτο τεκμήριο που διαψεύδει παλαιότερες επιστημονικές μελέτες για να καρπωθούν μία πρόσκαιρη φήμη.
Διάβασε επίσης: Τι είναι Clickbait. Παραπλανητικά κλικ, ένα κόλπο που γνωρίζει άνθηση
