Στο παρόν άρθρο, θα προσπαθήσουμε να ρίξουμε μια ματιά στην ιδιαιτερότητα και την αξία ενός μεγάλου – ίσως του μεγαλύτερου – σκηνοθέτη, του Stanley Kubrick.
Ο Kubrick απεβίωσε στις 7 Μαρτίου του 1999, στο σπίτι του στην Αγγλία αφήνοντας πίσω του 13 ταινίες, οι οποίες φαντάζουν λίγες στους περισσότερους, αλλά είναι αρκετές για αυτούς που μπορούν να λατρέψουν και να σταθούν με θαυμασμό σε κάθε μία από αυτές ξεχωριστά.
Ο ίδιος ο σκηνοθέτης είχε δηλώσει πως θα ήθελε να είχε το χρόνο να γύριζε συνεχώς τις ταινίες που ήθελε, αλλά η χωρίς προηγούμενο τελειομανία και η σχολαστικότητά του, έκαναν τα γυρίσματα κάθε ταινίας, έναν γολγοθά για όλο το συνεργείο και τους ηθοποιούς. Η ουσία βέβαια παραμένει στο γεγονός ότι αν ο Kubrick ήταν λιγότερο τελειομανής και περισσότερο βιαστικός στη δημιουργική του πορεία, δεν θα είχαμε σήμερα τα έργα του ακριβώς όπως θα έπρεπε να είναι.
Γι’ αυτό και πρέπει να είμαστε ευγνώμονες για το πλήθος των ταινιών που έχουμε τη δυνατότητα να δούμε και θα πρέπει μέσα από αυτές τις ταινίες να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν θα υπάρξει ποτέ ξανά ταινία του Stanley Kubrick. Δεν θα δούμε ποτέ ξανά τα μαγικά travelling πλάνα, τους εξωπραγματικούς φωτισμούς, τις πανέμορφες θηριώδεις σάλες που τόσο τον γοήτευαν και φυσικά τις ερμηνείες των ηθοποιών που τις εκβίαζε με τόσο δημιουργικό τρόπο.
Stanley Kubrick βιογραφία
Γεννήθηκε τον Ιούλιο του 1928 στην Νέα Υόρκη από ευκατάστατη οικογένεια σε ιδιόκτητο σπίτι και μάλιστα μέσα σε αυτό υπήρχε και σκοτεινός θάλαμος για τις φωτογραφικές ανησυχίες του πατέρα του Stanley. Επειδή όμως η δημιουργικότητα εν γένει είναι κληρονομική, η φωτογραφία απασχόλησε τον μεγάλο σκηνοθέτη σε βαθμό μάλιστα να ασχοληθεί επαγγελματικά με το συγκεκριμένο αντικείμενο.
Κινούμενος κυρίως σε πυγμαχικούς αγώνες, ο Kubrick αποθανάτιζε μεγαλειώδεις στιγμές πρωτόγνωρου ανθρωπίνου μίσους και ήταν τρισευτυχισμένος. Αργότερα, και όταν έγινε γνωστός ο θάνατος του Franklin Roosevelt με μία και μόνο φωτογραφία ενός θλιμμένου περιπτερά, κατάφερε να έχει μία από τις φωτογραφίες του στο εξώφυλλο του Look. Το hobby του έγινε επάγγελμα και η αξία του όλο και διαδιδόταν. Κάλυπτε jazz συναυλίες, αγώνες παντός φύσεως και ήταν συνεχώς με μία κάμερα στο χέρι.
Ο κινηματογράφος όμως ήταν η επόμενη πρόκληση. Το film “Day of the fight”, το πρώτο μικρού μήκους, το 1950, αποτέλεσμα της διάνοιας Kubrick έχει σχέση με την προσφιλή του πυγμαχία και απετέλεσε το πρώτο βήμα. Έπειτα γύρισε δυο μικρά documentaries “Flying Padre” και “The Seafarers”. Στα 1953 πραγματοποιείται η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του σκηνοθέτη, το Fear and Desire.
Ανάλυση των Ταινιών του Stanley Kubrick
Παρακάτω θα αναλύσουμε λεπτομερώς όλες τις ταινίες που σκηνοθέτησε αυτός ο τεράστιος σκηνοθέτης, προκειμένου να αντιληφθείτε τα πεπραγμένα των κινηματογραφικών ταινιών του.
The Killing
To The Killing είναι μία gangster-ική noir ταινία η οποία πραγματεύεται το λαμπρό σχέδιο ληστείας ενός ιπποδρόμου. Βασισμένο πάνω στο μυθιστόρημα “Clean Break” του Lionel White, ο Kubrick δημιουργεί την ιδανική ατμόσφαιρα για την αγωνιώδη απόπειρα της ανεύρεσης της ευτυχίας μέσω της παρανομίας, δείχνοντας παράλληλα τη φθονερή πλευρά των ανθρώπων και τις ενστικτώδεις αισθήσεις για προδοσία και ιδιοτέλεια. Ο Kubrick στη συγκεκριμένη ταινία δούλευε με έναν μεγάλο φωτογράφο, ο οποίος είχε διατελέσει σε αρκετές επιτυχημένες ταινίες του Hollywood και ελέγετω ότι είχε εξαιρετική ματιά. Στο πλευρό όμως ενός τόσο ταλαντούχου σκηνοθέτη, οι απόπειρες επιπολαιότητας και βιασύνης από το συγκεκριμένο φωτογράφο βρήκαν τοίχο.
Ο Kubrick έξαλλος ζητούσε να χρησιμοποιηθούν οι φακοί που επέλεξε αυτός και πάντοτε ήταν αυτός που έβρισκε την ιδανική απόσταση της κάμερας. Ο φωτογράφος συμμορφώθηκε από την πρώτη μέρα και αφού απειλήθηκε με απόλυση και έκανε ό,τι του ζητούσε ο μεγάλος δημιουργός. Το αποτέλεσμα της ρήξης είναι ήδη γνωστό και δικαιολογείται με μία μόνο προβολή. Το στυλ του Kubrick έχει ήδη αρχίσει να εγκαθιδρύεται.
Paths of Glory
Paths of Glory ή ελληνιστί “Σταυροί στο Μέτωπο”. Έτος 1957 και στις τάξεις του cast ένας πραγματικός superstar, o Κirk Douglas. O συνταγματάρχης Νταξ είναι ο ιδεαλιστής-ήρωας της ταινίας που τοποθετείται στη Γαλλία του 1916 στα μέσα του 1ου παγκοσμίου πολέμου. Η υπόθεση μας βρίσκει στη διαδικασία κατάστρωσης ενός σχεδίου για την κατάληψη ενός σημαντικού στόχου από τη μεραρχία του Νταξ (Kirk Douglas).
To σχέδιο όμως ναυαγεί και η έξαλλη διοίκηση γυρεύει αποδιοπομπαίο τράγο στις μικρές τάξεις του στρατεύματος, κάνοντας έτσι γνωστό τοις πάσι ότι η δειλία τιμωρείται. Ο Νταξ θα προσπαθήσει με κάθε δυνατό μέσο για να αποτρέψει την αμείλικτη και τελεσίδικη τιμωρία έστω και αν αυτό του κοστίσει τη θέση του. Η τρέλα όμως του πολέμου και η μικροπρέπεια των “μεγάλων” κεφαλιών δεν επιτρέπει στους ιθύνοντες να σκέφτονται καθαρά και έτσι προβαίνουν σε παράλογες κινήσεις.
Ο Kubrick δημιουργεί ένα αντιπολεμικό έργο το οποίο θα συγκινήσει εκατομμύρια κόσμου. Στηρίζεται στους αγαπημένους τους μοναχικούς ήρωες που είναι διατεθειμένοι για οτιδήποτε, χλευάζει τις αρχηγικές μεγαλομανίες των ισχυρών, δείχνει την τρέλα του πιο βάναυσου μέσου λύσεων των διαφορών και χτίζει ένα έπος το οποίο τελειώνει με έναν τρόπο που αφήνει ανεξίτηλη συγκίνηση σε όλο το κοινό. Το τραγούδι του φινάλε από την γεμάτη δάκρυα Γερμανιδούλα είναι σπαραχτικό και στα δάκρυα των στρατιωτών συσσωρεύεται όλη η απατηλή παραδοξότητα του πολέμου. Η κοπέλα που παίζει την Γερμανίδα που τραγουδά στο φινάλε, θα γίνει μετά από λίγο καιρό η πρώτη και τελευταία κυρία Kubrick.
Spartacus
Ο Spartacus (1960) δεν ξεκίνησε ως σχέδιο του Kubrick. Μέσα στην γενικότερη τρέλα των studios για μαζική παραγωγή διαφόρων ιστορικών επών, ο Σπάρτακος ξεκίνησε να γυρίζεται, ενώ την τρίτη ημέρα ο πρωταγωνιστής Kirk Douglas, δυσαρεστημένος από το σκηνοθέτη του, ζήτησε την αντικατάστασή του. Μαγεμένος ο ίδιος από την προηγούμενη δουλειά, ζήτησε τον Stanley και έτσι απλά τον πήρε. Ο Σπάρτακος είναι η πρώτη και τελευταία δουλειά στην οποία ο Kubrick δεν είχε τον απόλυτο έλεγχο. Το συγκεκριμένο γεγονός τον κατέβαλε ψυχολογικά αλλά κατάφερε να τελειώσει και να παραδώσει ένα υπέρλαμπρο υπερθέαμα όσο λίγα του είδους. Με ένα θεαματικό cast (Kirk Douglas, Laurence Olivier, Peter Ustinov, Charles Lotton κ.α.) κατάφερε να προσδώσει καινούργια στοιχεία στο πολυπαιγμένο genre των ιστορικών υπερπαραγωγών.
Ο Σπάρτακος ως ήρωας φέρει όλα εκείνα τα στοιχεία που αρέσουν στο δημιουργό. Καταφέρνει να γίνει αρχηγός, να ξυπνήσει συνειδήσεις και να οδηγήσει το λαό του στην ελευθερία. Η ταινία αυτή δεν είναι απαραίτητα θρησκευτικό φιλμ αλλά δυστυχώς έχει περάσει ως τέτοιο. Η έκθεση όμως του πρώιμου και ειλικρινούς ηρωισμού, οι εντυπωσιακές μάχες, η κατακραυγή της διαφθοράς και η ανάδειξη του πρέποντος παραμένουν παγκόσμια και διαχρονικά στοιχεία.
Ο Σπάρτακος του άνοιξε το δρόμο για τη μελλοντική του πορεία. Του έδωσε τη δόξα και την δύναμη να γυρίσει ό,τι θελήσει και αυτός θέλοντας να ταράξει τα νερά για τα καλά αποφάσισε να μεταφέρει στη μεγάλη οθόνη ένα από τα πιο προκλητικά μυθιστορήματα του 20ου αιώνα, το μαγευτικό “Lolita” του Vladimir Nabokov.
Lolita
Ο Kubrick δεν βάδιζε τυφλά. Ζήτησε και είχε ως συνεργάτη για την συγγραφή του σεναρίου τον ίδιο τον Nabokov. Με έναν εξαιρετικό James Mason και μία αμφιλεγόμενη Sue Lion αποτύπωσε τον μύθο στο κινηματογραφικό πανί με τρόπο μαγικό. Όπως είναι φυσικό το Lolita ξεσήκωσε αρκετό κόσμο. Η συντηρητική κοινωνία της Αμερικής των αρχών της δεκαετίας του ’60 παραήταν εχθρική για το καινούργιο έργο του σκηνοθέτη και αυτό απετέλεσε την αφορμή της οριστικής μετακόμισης του Kubrick από την Νέα Υόρκη στην εξοχή της Αγγλίας για το υπόλοιπο της ζωής του.
Το ζήτημα βέβαια παραμένει. Το γεγονός ότι ο Kubrick ήθελε να δείξει με την Lolita τη σκοτεινή πλευρά των ανθρώπων η οποία ενδέχεται να δικαιολογείται, ήταν ένα βήμα παραπάνω από αυτό που περίμεναν όλοι. Για πολλούς (καθώς και εμένα) η Lolita είναι το πρώτο πραγματικό έργο του Kubrick.
Ο διάσημος πλέον συγγραφέας – ήρωας Humbert Humbert μετακομίζει από την Αγγλία στην Αμερική για να συγγράψει και αργότερα να διδάξει σε κάποιο πανεπιστήμιο. Νοικιάζει ένα δωμάτιο στο σπίτι της Charlotte Hayes στο οποίο μένει και η κόρη της Dolores ή αλλιώς Lolita. Το αντικείμενο του πόθου για τον μεσήλικα καθηγητή αρχίζει σιγά σιγά να του στερεί τα αποθέματα της λογικής.
Ο όρος νυμφίδιο εισάγεται στο σινεμά και η μία πλευρά του αιώνιου θηλυκού αρχίζει να παίρνει σάρκα και οστά. Το βιβλίο του Nabokov και η ταινία του Kubrick έδωσαν πλέον μορφή στο μυστικό και πάντοτε βλάσφημο πάθος για την νεανική σεξουαλικότητα. Η εισαγωγή στην ταινία γίνεται με τον καθηγητή να τοποθετεί βαμβάκι ανάμεσα στα δάχτυλα των ποδιών της Dolores και να της βάφει τα νύχια (μιας απίστευτης δύναμης σκηνή).
Η υποδούλωση της ψυχής του καθηγητή είναι προμελετημένη. Το άσβεστο πάθος του, τον ωθεί σε ανεπίτρεπτες και απερίσκεπτες ενέργειες. Καταφέρνει και παντρεύεται την μητέρα του κοριτσιού και έτσι πλέον εγκαθίσταται στο σπίτι και με το νόμο. Μετά την ανακάλυψη του κρυμμένου πάθους για την κόρη από την μητέρα της και ένα ατύχημα το οποίο στερεί τη ζωή από την τελευταία, το καταραμένο ζεύγος είναι ελεύθερο αλλά και φυλακισμένο ταυτόχρονα για να περάσει τη ζωή του όπως αυτοί θέλουν. Αλλά τα πράγματα ποτέ δεν θα μπορούσαν να είναι τόσο απλά. Η απεριόριστη λατρεία και ευγνωμοσύνη από πλευράς Humbert Humbert (ένας εξαίσιος James Mason) και αντίθετα, η απόλυτη έπαρση και αδιαφορία από πλευράς λολίτας, προδιαγράφουν ένα θλιβερό φινάλε με την πλήρη απογύμνωση κάθε αξίας που περιβάλλει τον βασικό ήρωα. Συμμετοχή στο φιλμ έχει και ο μεγάλος Peter Sellers. Είναι η πρώτη του συνεργασία με τον Kubrick και η ερμηνεία του η αφορμή για την μετέπειτα συνεργασία στην αμέσως επόμενη ταινία του.
Dr. Strangelove
Δύο χρόνια μετά, στα 1964, ο Κubrick γυρίζει το Dr. Strangelove: or How I learned to stop worrying and love the bomb (ΣΟΣ Πεντάγωνο καλεί Μόσχα).
Το Dr Strangelove είναι ένα αριστούργημα για την παράνοια του Ψυχρού Πολέμου. Αποτελεί ακόμα μία διασκευή μυθιστορήματος και πιο συγκεκριμένα του Red Alert του Peter George. Το film αυτό ενώ φαίνεται να είναι ένα θρίλερ σχετικά με την απειλή του παγκόσμιου πυρηνικού ολοκαυτώματος, αποτελεί στην πραγματικότητα μία εξαίσια κωμωδία πάνω στην αφέλεια και την εγωιστική φύση των ανθρώπων για υποδούλωση του “εχθρού”. Η ταινία βαδίζει πάνω σε μία λεπτή γραμμή που χωρίζει τον απόλυτο και τελειωτικό τρόμο με την άνευ προηγουμένου ξεκαρδιστική κωμωδία. Πιο συγκεκριμένα η υπόθεση έχει ως εξής: Ένας παρανοϊκός διοικητής μιας αμερικάνικης αεροπορικής μονάδας, υπερβαίνει τη δικαιοδοσία του και εξαπολύει τα αεροπλάνα του για μία πυρηνική επίθεση εναντίον της Ρωσίας.
Όλο το Dr. Strangelove είναι ένα ατελείωτο inside-joke για την υστερία της κυριαρχίας της Γης. Όπως όλες άλλωστε οι ταινίες του Kubrick, έτσι και το Dr. Strangelove έχει την ικανότητα να προσελκύσει τους fans του για περισσότερες από 1 προβολές, κατά τις οποίες αναδεικνύονται στοιχεία όχι άμεσα οφθαλμοφανή.
Ο Peter Sellers είναι τριπλός στην ταινία. Ερμηνεύει τον αεροπόρο της HMS, Μandrake, τον πρόεδρο της Αμερικής, Μirkin και τον αινιγματικό αμερικανογερμανο Dr. Strangelove. Η τρισδιάστατη αυτή ερμηνεία του έχει γράψει ιστορία και αντιμετωπίζεται ως μία εκ των κορυφαίων. Ο ακόμη μία φορά εξαιρετικός Sterling Hayden υποδύεται τον παρανοϊκό διοικητή Jack Ripper (το όνομα παραθέτει στον αντεροβγάλτη, και αν προσέξετε όλα τα ονόματα στην ταινία έχουν ιδιαίτερο νόημα). Ο Ripper, λοιπόν, πεπεισμένος ότι οι Ρώσοι έχουν μολύνει το νερό της Αμερικής για να αλλοιώσουν τα πολύτιμα σωματικά υγρά των Αμερικάνων, αποφασίζει να πάρει πρωτοβουλία για να τελειώσει αυτό το “ειδεχθές” σχέδιο.
Τη θεωρία αυτή την αποδίδει στην κούραση που τον κατέβαλε μία φορά μετά το πέρας της σεξουαλικής πράξης. Τότε ένιωσε ένα πρωτόγνωρο σωματικό κενό και τότε αντιλήφθηκε τα πάντα. Η επίθεση διατάχθηκε και όλα πλέον είναι στα χέρια του Προέδρου της Αμερικής για να ανακαλύψει τον τρόπο να ανακαλέσει τα αεροπλάνα.
Αυτός, συνεργαζόμενος με τα top στελέχη του, ανάμεσα τους και ο απίθανος George C. Scott, και αφού συνομιλήσει με τον Ρώσο ομόλογό του, κατορθώνει να ανακαλέσει όλα του αεροπλάνα εκτός από ένα. Αν αυτό το ένα καταφέρει να πλήξει τους στόχους του, τότε θα κεντρίσει την φοβερή εφεύρεση των Ρώσων, την Doomsday Machine, η οποία θα εκτοξεύσει πυρηνικά σε όλον τον πλανήτη.
Το διεστραμμένο της υπόθεσης, οι υστερικές συνομιλίες των δύο προέδρων, οι διάλογοι των Ripper και Mandrake και τέλος οι καταστάσεις που λαβαίνουν χώρα στο εσωτερικό του αεροπλάνου με μπροστάρη τον απολαυστικό Slim Pickens, δημιουργούν ένα αριστουργηματικό σύνολο, το οποίο εν μέσω Ψυχρού Πολέμου, έδωσε την καλύτερη απάντηση στην διαγραφόμενη υπερβολή που φαινόταν να εξουσιάζει τις δύο υπερδυνάμεις.
Τo Dr. Strangelove ήταν μία μεγάλη καλλιτεχνική αλλά και εμπορική επιτυχία για τον Stanley Kubrick. Στα γυρίσματα τα οποία κράτησαν περίπου 1 χρόνο, επικρατούσε το απόλυτο παραλήρημα όταν ο Peter Sellers έπαιρνε “μπροστά” και τότε ο Kubrick έπαιρνε τη φωτογραφική του μηχανή και τραβούσε συνέχεια. Το Dr. Strangelove παραμένει απόλυτα σύγχρονο και προκαλεί ατελείωτο αβίαστο γέλιο μέχρι δακρύων αλλά η επιτυχία του δεν αναλώνεται στην απλή συνταγή της πρόκλησης του αστείου.
Το βαθύτερο νόημα του κρύβεται στην παρατήρηση της εύθραυστης ανθρώπινης υπόστασης και σε όλους τους κινδύνους που μπορεί να περιέχει αυτή. Η ασφάλεια που αποπνέει όντας ένα φιλμ και τίποτα παραπάνω είναι η αφορμή της έκλυσης του γέλιου και αυτό το γεγονός ισχύει κυρίως μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου καθότι εκείνες τις ημέρες η πραγματικότητα δεν απείχε και πολύ από το θέμα του Dr. Strangelove. Έχουν καταγραφεί αρκετές περιπτώσεις αρρωστημένων στρατηγών και διοικητών που λίγο έλειψε να τινάξουν τον πλανήτη στον αέρα.
2001: A Space Odyssey
Βρισκόμαστε στα 1968 λοιπόν και στην πρεμιέρα του 2001: A Space Odyssey η οποία γίνεται μόνο για στελέχη κινηματογραφικών studio και δημοσιογράφους, ο ίδιος ο Kubrick μετρά 246 ανθρώπους να αποχωρούν από το θέατρο και θλίβεται απαρηγόρητα. Η γυναίκα του προσπαθεί να τον ηρεμήσει λέγοντας του ότι οι άνθρωποι που εγκατέλειψαν τον κινηματογράφο ήσαν γέροι και στενόμυαλοι επιχειρηματίες που δεν έδιναν δεκάρα για την αυθεντική και ειλικρινή τέχνη. Η ιστορία έχει ήδη δικαιώσει τον Stanley Kubrick καθότι κοινό και κριτικοί έχουν καταστήσει το 2001 ως μία από τις καλύτερες ταινίες όλων των εποχών.
Όπως όμως συμβαίνει με όλα τα μεγάλα έργα, δεν αποτελεί έκπληξη ότι το 2001 έχει και άσπονδους εχθρούς. Αυτή η μικρή μερίδα ανθρώπων, στην οποία ανήκαν και κριτικοί κινηματογράφου εκείνης της περιόδου, αλλά κυρίως αποτελούταν από το σύνηθες πανάλαφρο κοινό του Hollywood, είχε ένα βασικό πρόβλημα. Δεν μπορούσε να κατανοήσει την ταινία. Τη θεωρούσε τόσο ακατάληπτη και βαρετή, που σε αντιδιαστολή με τις απόψεις εκατομμυρίων σινεφίλ που θεωρούν το 2001 ως το απόλυτο αριστούργημα, μοιάζει παράδοξο.
Το σενάριο του 2001 προήλθε ως επέκταση ενός διηγήματος του γνωστού sci-fi συγγραφέα Arthur C. Clarke με τον οποίο ο Kubrick συνεργάστηκε στο σενάριο. To 2001 επανεκδόθηκε πέρυσι λόγω του ονόματος του σε παγκόσμια κλίμακα.
To 2001 κέρδισε oscar. Όχι για καλύτερη ταινία και όχι για καλύτερο σκηνοθέτη – είναι γνωστό άλλωστε πως ο Kubrick δεν πήρε ποτέ του oscar – αλλά για τα πρωτοποριακά του special effects. Αρχής γενομένης από τη φωτογραφία, το 2001 παρουσίαζε αρκετά πλάνα του πλανήτη Γη από ψηλά, πράγμα το οποίο ήταν αποκλειστικά δουλειά των ειδικών διότι στα 1968 δεν υπήρχε επιστημονική φωτογραφία από δορυφόρο του πλανήτη. Έτσι οι τεχνικοί και οι καλλιτέχνες κατόρθωσαν να αποδώσουν την πραγματικότητα αρκετά όπως είναι με μόνο μέσο τη φαντασία τους.
Το 2001 από την αρχή μέχρι και το τέλος του είναι ένα μαγευτικό αριστούργημα. Προβάλλει θαρραλέους αγωνιστικούς χαρακτήρες, καταδικάζει την υπερβολή, υποκλίνεται στο άγνωστο, δοκιμάζει τις ανθρώπινες αδυναμίες και αποδεικνύει έμπρακτα ότι η νέμεσις του ανθρωπίνου γένους μπορεί να προέλθει από το χέρι του ίδιου του ανθρώπου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το ονομάζει HAL9000 αλλά μπορεί να πάρει όποιο όνομα θέλετε. Εντούτοις το 2001 παραμένει ένα αισιόδοξο έργο, το οποίο θα είναι για πάντα διαχρονικό και για πάντα θα προκαλεί μεγάλης διάρκειας συζητήσεις.
Με την καλλιτεχνική κορύφωση του 2001, ο Kubrick έχει πλέον το ελεύθερο από την Warner (το στούντιο παραγωγής των ταινιών του) να γυρίζει όποτε και ό,τι θελήσει αυτός στο δικό του χρόνο με ελεγχόμενο αλλά όχι σφιχτό κόστος. Τέτοια απόλυτη ελευθερία ελάχιστοι έχουν διεκδικήσει και αποκτήσει και είναι αξιοπερίεργο πως ένα τόσο μεγάλο Χολυγουντιανό στούντιο ενέδωσε σε τέτοιες απαιτήσεις.
A Clockwork Orange
Έτσι η επόμενη στάση γίνεται τρία χρόνια μετά, στα 1971, και ξεκινά με το πρόσωπο του Alex και των τριών droogs που αποτελούν τη συμμορία του A Clockwork Orange. Η εν λόγω ταινία αποτελεί μία εκ νέου μεταφορά μυθιστορήματος στον κινηματογράφο από το ομώνυμο και διάσημο έργο του Anthony Burgess. Με λίγα λόγια κάποιος θα μπορούσε να πει πως το θέμα της ταινίας είναι η επικίνδυνη τροπή που μπορούν να πάρουν τα κοινωνικά πράγματα αν προσπαθηθεί να κοντρολαριστεί η ελευθερία του ατόμου όσον αφορά το έγκλημα.
Ο Alex και η παρέα του επιδίδονται καθημερινά σε βιασμούς και βανδαλισμούς αφού έχουν πάρει ισχυρές δόσεις ναρκωτικών ουσιών οι οποίες αναμιγνύονται με γάλα. Αιτία των βάναυσων αυτών ενεργειών είναι η απόλυτη ανία που νιώθουν αν και το συγκεκριμένο θέμα δεν έχει ιδιαίτερη σημασία.
Στον Alex προσφέρεται μία πρόταση για ένα ανεπίσημο πείραμα το οποίο θα του χαρίσει μεν την ελευθερία – η οποία είναι ο μοναδικός στόχος κάθε έγκλειστου – αλλά θα του στερήσει δε το σατανικό αλλά αναφαίρετο δικαίωμα για κάθε μορφή βίας.
Η ταινία δεν χρειάζεται περισσότερο ανάλυση και συζήτηση από τα καθιερωμένα διότι 30 χρόνια μετά έχει ήδη κατακτήσει τη θέση της στο πάνθεον των αριστουργημάτων. Η δύναμη της είναι ακόμα – και θα είναι για πολλά χρόνια – μοναδική και θα συνεχίσει να φοβίζει Στην εποχή της όμως ξεσήκωσε αμέτρητες αντιδράσεις κυρίως από την πάντοτε συντηρητική και υπερπροστατευτική κυβέρνηση της Βρετανίας.
Στο σπίτι του Kubrick γίνονταν αρκετές διαδηλώσεις και οι απειλές δολοφονίας αυτού και της οικογένειας του ήταν τόσο αληθοφανείς, που ο σκηνοθέτης αναγκάστηκε να αποσύρει το φιλμ από τους κινηματογράφους όλης της χώρας. Μέχρι και πριν μερικά χρόνια, η ταινία ήταν αδύνατο να βρεθεί είτε για κινηματογραφική είτε για προσωπική θέαση, πάντα υπό νόμιμες συνθήκες. Το συγκεκριμένο παράδειγμα ήταν δίκοπο μαχαίρι για το δημιουργό.
Το Α Clockwork Orange είναι μία σκοτεινή πεσιμιστική ταινία η οποία ασχολείται με την αβέβαιη πορεία ενός νέου προς το μέλλον του και κατά πόσο αυτό μπορεί να ιχνηλατηθεί. Όπως και στις περισσότερες ταινίες του Kubrick έτσι και εδώ, ο ήρωας του είναι χαμένος και αναζητά διεξόδους, απαντήσεις, όνειρα και καθιέρωση.
Barry Lyndon
Έτσι ακριβώς είναι και ο Barry Lyndon, ο ήρωας της επόμενης ταινίας του Kubrick που φέρει το όνομα του πρωταγωνιστή της. Στα 1975 λοιπόν, δημιουργείται η καλύτερη ταινία που ασχολήθηκε με τον 18ο αιώνα.
Τα τέσσερα χρόνια που μεσολάβησαν από το “Πορτοκάλι” ήταν σχεδόν όλα για τα γυρίσματα και την παραγωγή του Barry Lyndon. Έχοντας την πλήρη ελευθερία των studios αλλά και περισσή υπομονή για το καλύτερο, ο Kubrick καθυστέρησε αλλά έφτιαξε ένα καινούργιο αριστούργημα. Όλα τα πλάνα υπό το μάτι του δημιουργού μοιάζουν σαν από πίνακα ζωγραφικής.
Ο Barry Lyndon (ένας φοβερός Ryan O’Neal) είναι ένας χωριάτης ο οποίος ονειρεύεται τις μεγάλες δόξες, τα μεγάλα παλάτια, τη μεγάλη ζωή. Θα περάσει από δεκάδες μονομαχίες – προσωπικές και μη – θα ξεγελάσει, θα ξεγελαστεί, θα πληγωθεί και θα πληγώσει, θα δημιουργήσει αντιπάθειες και θα αγαπηθεί ελάχιστα. Το μαρτύριο του είναι συνεχόμενο. Ο ανθρώπινος αγώνας του θα έχει φυσικά άσχημο τέλος.
Το Βarry Lyndon από την αρχή μέχρι το τέλος του είναι σπουδή στο δράμα εποχής. Οι ηθοποιίες, οι κινήσεις, οι ξιφομαχίες, οι μάχες των ταγμάτων, τα κουστούμια, τα σκηνικά και τέλος οι φωτισμοί είναι άρτιοι. Κυρίως οι φωτισμοί με αποκορύφωμα τις σκηνές των δείπνων με το φως των κεριών είναι επικοί. Ο Ryan O’ Neal στο τέλος των γυρισμάτων ήταν αγανακτισμένος.
Ο Kubrick τον ξεθέωσε στα γυρίσματα αλλά αυτός τον αγάπησε. Παραμέρησε όλες τις διαφωνίες του και νόμιζε ότι δημιούργησε έναν αληθινό φίλο. Ο Kubrick μετά το τέλος των γυρισμάτων δεν τον ξαναπήρε τηλέφωνο. Η ψυχρή αυτή επαγγελματικότητα ενόχλησε τον ηθοποιό και σε αυτό το γεγονός αποδίδονται όλες οι κακίες που εξέφρασε στο μέλλον.
The Shining
Και ερχόμαστε στα 1980, χρονιά κυκλοφορίας του “The Shining”. Βασισμένο στο ομότιτλο βιβλίο του Stephen King, η “Λάμψη” ασχολείται με το υπερφυσικό, το υποσυνείδητο και την πάντοτε ενδιαφέρουσα σκοτεινή πλευρά των ανθρώπων. Το χτίσιμο ενός καλού θρίλερ, όπως έχει διδάξει και ο αρχιμάστορας του είδους Alfred Hitchcock, κρύβει αρκετές παγίδες αλλά όταν είναι επιτυχημένο το φωνάζει πολύ δυνατά.
Αρχής γενομένης από το ντεκόρ λοιπόν, η Λάμψη είναι εντυπωσιακή. Ένα θηριώδες ξενοδοχείο στα απόκρημνα και παγερά Βραχώδη Όρη της Αμερικής αναζητεί συντηρητή για τη δύσκολη και αντιεμπορική χειμερινή σαιζόν. Ο συγγραφέας Jack Torrance (Jack Nicholson) θεωρεί την ευκαιρία άκρως ελκυστική καθότι και αρκετά χρήματα θα κερδίσει αλλά και θα βρει τον πολυπόθητο χρόνο και ησυχία για τη δύσκολη διαδικασία της συγγραφής. Μαζί με τη γυναίκα του (Shelley Duval) και το γιο του (Danny Lloyd) ξεκινούν για την αποστολή τους η οποία τελικά καταλήγει σε ένα παράλογο ψυχολογικό χείμαρρο με ανεξέλεγκτες επιπτώσεις.
Η “Λάμψη” οριοθετεί την έννοια “Ταινία Τρόμου”. Με την απόλυτη σιωπή που επικρατεί στο ξενοδοχείο, το βλέμμα του Jack Torrance, τις βόλτες του μικρού με το ποδήλατο μέσα στους δαιδαλώδεις διαδρόμους και τέλος μέσα στις γηπεδικών διαστάσεων σάλες που διαδραματίζεται το μαρτύριο των πρωταγωνιστών, χτίζεται ο τρόμος. Καθώς η ταινία προοδεύει, η έννοιες φανταστικό και πραγματικό μπερδεύονται και καταλήγουν σε μία αμφιλεγόμενη και ανοιχτή για δεκάδες συζητήσεις έκβαση. Το τι είναι αληθινό ή όχι δεν γίνεται να γνωρίζουμε, παρά να μαντεύουμε. Η παράνοια του χαρακτήρα του Nicholson είναι άψογα κλιμακούμενη και ο κίνδυνος στα μάτια του γιου και της γυναίκας του είναι κάτι παραπάνω από αληθοφανής.
Στη ταινία ο Kubrick εξάντλησε τους ηθοποιούς του για άλλη μία φορά. Δεν υπάρχει βέβαια περίπτωση να ακούσετε ποτέ τον Nicholson να παραπονιέται αλλά για την Shelley Duvall να είστε σίγουροι ότι σιχαίνεται την περίοδο των γυρισμάτων όσο τίποτα άλλο. Δεκάδες τσακωμοί και κατάρες μεταξύ αυτής και του σκηνοθέτη δυσκόλευαν το έργο στις ήδη δύσκολες συνθήκες που γυριζόταν. Παρόλα τα προβλήματα όμως, και η Duvall και ο Nicholson φυσικά ονειρεύονταν πάντοτε μία εκ νέου συνεργασία με τον μεγάλο δημιουργό, πράγμα που δεν έγινε ποτέ.
Full Metal Jacket
Έφτα χρόνια μετά, στα 1987, ο Kubrick δημιουργεί το Full Metal Jacket. Για ακόμη μία φορά αντλεί το σενάριο του από ένα βιβλίο, το “The Short-Timers” του Gustav Hasford. Η ταινία είναι χωρισμένη σε δύο μέρη. Στο πρώτο παρατηρούμε τη σκληρή και αμείλικτη διαδικασία της εκπαίδευσης με τις άσχημες αλλά αναγκαίες πλευρές της, ενώ στο δεύτερο την έμπρακτη εφαρμογή όλων των οδηγιών της εκπαίδευσης. Ενώ θα ήταν απόλυτα φυσιολογικό, το σκηνικό του πολέμου του δευτέρου μέρους να είναι πιο εφιαλτικό και βρώμικο, εντούτοις το πρώτο μισό είναι αυτό που χτυπά το στομάχι του θεατή. Η τραγική αυτή διαπίστωση είναι όλη η ευφυΐα του φιλμ.
Το Full Metal Jacket δεν είναι μία ιστορία για τον πόλεμο του Βιετνάμ. Ο χώρος και ο χρόνος ουδόλως απασχολεί το σκηνοθέτη. Ο μηχανισμός όμως παραγωγής των βαρβάρων στρατιωτών είναι η κύρια ουσία που πρέπει να συλλάβουμε. Κύριο πρόσωπο της επιβολής και της εκπαίδευσης της αποβολής κάθε είδους ευαισθησίας είναι ο λοχαγός-εκπαιδευτής που τον ερμηνεύει ο Λη Έρμι.
Ο τελευταίος είχε όντως πολεμήσει στο Βιετνάμ και είχε διατελέσει σύμβουλος του Coppola στο Apocalypse Now. Με τα λόγια του χαρακτήρα του, ο Ερμι προστάζει τους φαντάρους του να σκέφτονται σαν το δολοφόνο του Kennedy ενώ ο χαρακτήρας του Μatthew Modine χαριτολογεί λέγοντας πως η δολοφονική πολεμική μηχανή δεν είναι ρατσιστική. Σκοτώνει οποιονδήποτε.
Οι παράλογες αυτές επιταγές του μηχανισμού εκπαίδευσης των στρατιωτών έχουν δύο πιθανές απολήξεις. Η αναμενόμενη της πλήρης υποταγής και την απευχόμενη της τρέλας. Ο χαρακτήρας του Vincent D’Onofrio δεν αντέχει την υποδούλωση και στρέφεται κατά του λοχαγού του αλλά και του ιδίου του εαυτού. Αποτέλεσμα που δεν αποτελεί έκπληξη και συμβαίνει διαρκώς. Οι στρατιώτες όμως είναι αριθμοί και οι αριθμοί είναι αναλώσιμοι.
Με το Full Metal Jacket, ο Kubrick τόνισε κάτι που διάφοροι άλλοι σκηνοθέτες είχαν προσπαθήσει στο παρελθόν αλλά δεν κατάφεραν ούτε στο ελάχιστο. Και αν αναλογιστούμε λίγο όλα τα είδη τα οποία σκηνοθέτησε ο Kubrick, τότε εύκολα αντιλαμβανόμαστε ότι ουδέποτε πρωτοτύπησε αλλά έβαλε την τελευταία κουκίδα σφραγίζοντας το τέλειος.
Δεν ενδιαφερόταν τι ιστορία θα διηγούταν αλλά το πως. Και σε αυτό το πώς, τα κατάφερε άψογα. Στο Full Metal Jacket συναντάμε ακόμα μία φορά τον εστετισμό του σκηνοθέτη μέσα από μία ιστορία που τα μέσα είναι ανούσια (Βιετνάμ -θα μπορούσε να ήταν οποιοσδήποτε άλλος πόλεμος) και οι χαρακτήρες τόσο διαστρεβλώσιμοι όσο ο πηλός. Αυτό που φέρει τη βαρύτητα είναι η γενικευμένη βαρβαροποιήση του ανθρωπίνου είδους. Φέροντας τον πόλεμο – την έσχατη βάρβαρη πράξη – ως μέσο αφήγησης, το μήνυμα γίνεται κατανοητό παντού.
Eyes Wide Shut
Δώδεκα χρόνια μετά, στα 1999 πλέον, το κύκνειο άσμα ακούει στο όνομα Eyes Wide Shut. Για τρία χρόνια βρισκόταν στην παραγωγή υπό άκρα μυστικότητα και το αποτέλεσμα πρέπει να θεωρείται κάτι παραπάνω από κλασικό. Καθώς περνούν τα χρόνια, η ιστορία θα απονείμει στην ταινία αυτή τον τίτλο του αριστουργήματος, κάτι το οποίο οι αιώνιοι fans του Kubrick το είχαμε κάνει από την πρώτη κιόλας θέαση. Επειδή όμως μία μεγάλη ταινία οφείλει να μπερδέψει και να σχηματίσει εχθρούς, έτσι και το EWS, κατόρθωσε να διχάσει το κοινό και για ακόμη μία φορά να δημιουργήσει απερίγραπτο ντόρο για τα νοήματα της. Ας γίνουμε όμως πιο αναλυτικοί.
Ένα ζευγάρι αρκετά ευκατάστατο (Tom Cruise, Nicole Kidman), πραγματικό ζευγάρι τότε στην ζωή, εγκατεστημένο στη Νέα Υόρκη, έρχεται αντιμέτωπο με την φαινομενικά ακίνδυνη αλλά ουσιαστικά επώδυνη διαδικασία της ειλικρινούς αντιμετώπισης του μέλλοντος.
Όλα ξεκινούν μετά από ένα πάρτι, στο οποίο ο Cruise και η Kidman παραλίγο να παρανομήσουν σεξουαλικά, αλλά το αποφεύγουν συνειδητά και οι δύο. Με τη χαλαρωτική βοήθεια της μαριχουάνας αργότερα, η Κidman εξομολογείται στον άντρα της ότι πριν λίγο καιρό είχε συναντήσει έναν άντρα για τον οποίο ήταν έτοιμη να παρατήσει οικογένεια και κοινωνικό περίγυρο με μόνο σκοπό τον έρωτα.
Ο Βill (χαρακτήρας του Cruise) πέφτει από τα σύννεφα ακούγοντας μία τέτοια ειλικρινή αποκάλυψη και ξαφνικά μετά από αρκετά χρόνια γάμου αρχίζει να αναθεωρεί τις αξίες που έχει ριζώσει περί αγνότητας του θεσμού, περί αιώνιας και ανιδιοτελούς αγάπης και περί ασυμβίβαστης υποστήριξης της οικογενειακής θαλπωρής. Τα πάντα κλονίζονται. Από εκείνο το σημείο και μετά, ο Bill βρίσκεται στην πορεία μιας μικρής οδύσσειας, η οποία θα ελέγξει αν οι πάγιες αξίες του είναι καλά δεμένες στον ψυχικό του κόσμο και κατά πόσο είναι έτοιμες, μετά το σοκ, να σχιστούν διαπαντώς.
Δεν πρέπει να αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι το EWS, βασίζεται σε ένα ακόμη λογοτεχνικό έργο, αυτή τη φορά το Traumnovelle του Άρθουρ Σνίτσλερ. Το πρωτότυπο βάζει την ιστορία στη Βιέννη στα 1900, αλλά ο Kubrick αλλάζει αιώνα, και τοποθετεί τη δράση στα σημερινά δεδομένα, τονίζοντας με αυτόν τον τρόπο ότι οι διαπροσωπικές τριβές ελάχιστα αλλάζουν με την πατίνα του χρόνου. Θεματικώς, η ταινία είναι ανοικτή για πολύωρες αναλύσεις και συζητήσεις.
Ο Bill περνά από χιλιάδες πειρασμούς, αλλά δεν ενδίδει. Η κόρη του μόλις αποθανόντος φίλου του, η πόρνη η οποία πάσχει από aids αλλά δεν το γνωρίζει, το νυμφίδιο προς αγορά και τέλος η οργιώδης αγκαλιά των αγγελικών μασκοφόρων κορμιών είναι μια διαρκής δοκιμασία για τις αντοχές του ήρωα. Ο Bill δεν πιστεύει στην έμπρακτη ανταπόδοση και ελέγχει την κάθε στιγμή πριν προβεί σε κινήσεις ενώ ενίοτε τον προλαβαίνει η ίδια η μοίρα.
Ο Kubrick στην τελευταία του ταινία έκανε για ακόμη μία φορά αριστουργηματική σκηνοθεσία. Οι άψογοι φωτισμοί, η χρήση στούντιο και όχι των δρόμων της Νέας Υόρκης, ο εναρκτήριος χορός και φυσικά η ατμόσφαιρα του οργίου είναι στιγμές ανθολογίας προς εκπαίδευση για όλους όσους θέλουν να ασχοληθούν με τον κινηματογράφο. Η αίσθηση του χορού και η μουσική με συνόδευε για καιρό μετά. WALTZ 2 από το JAZZ SUITE 2 του SOSTAKOVIC: αποκτήστε το.
Στη μυστηριώδη έπαυλη που συμβαίνουν και τα πιο δραματικά γεγονότα, συναντάμε όλο το ταλέντο του δημιουργού. Οι μάσκες δεν έχουν βλέμματα, αλλά εμείς τα μαντεύουμε, το περπάτημα του Cruise είναι μαγικό ενώ οι υπόλοιποι συμμέτοχοι στη σπονδή κινούνται εξίσου χορευτικά. Ο εξαιρετικός συγχρονισμός του οργίου και η περιήγηση στο λαβυρινθώδες περιβάλλον του κάστρου είναι πρωτοφανής.
Πολύς κόσμος μπερδεύτηκε με την ταινία. Οι περισσότεροι, παρασυρόμενοι από ένα παμπόνηρο trailer περίμεναν ένα πορνογραφικό φιλμ, κάτι που το EWS φυσικά και δεν είναι. Το mainstream κοινό του Tom Cruise, απόρησε με το θέμα της ταινίας, ενώ υπήρχαν και αρκετοί κριτικοί που αμφισβήτησαν την κρίση τους όσον αφορά το τελικό αποτέλεσμα νομίζοντας πως ο πρόωρος θάνατος του δημιουργού στέρησε το τελικό cut από την ταινία.
Το τελευταίο είναι πλήρως αναληθές. Μία εβδομάδα πριν το θάνατό του, ο Kubrick παραβρέθηκε στην προβολή για τα στελέχη της Warner μαζί με τη γυναίκα του και έλαβε τα συγχαρητήρια του στούντιο. Ο μύθος του κουτσουρεμένου φιλμ είναι πλέον παρελθόν.
Πριν τελειώσουμε, δεν πρέπει να παραλείψουμε τα τρία ανεκπλήρωτα όνειρα του Kubrick. Η πρώτη ήταν το Napoleon, ένα φιλμ το οποίο ήταν στο pre-production λίγο πριν το Barry Lyndon, αλλά το γύρισμα του αναβλήθηκε επ’ αόριστον διότι εκείνη την περίοδο το Waterloo που κυκλοφόρησε απέτυχε καλλιτεχνικά και εμπορικά φοβίζοντας το στούντιο του σκηνοθέτη.
Ο Kubrick είχε μαγευτεί κυριολεκτικά από το χαρακτήρα του Napoleon Bonaparte και ο διακαής πόθος του να το γυρίσει σε συνδυασμό με την δυσκολία του εγχειρήματος συνετέλεσαν στην τελική παραγωγή του Barry Lyndon, ενός ήρωα που όσοι γνωρίζετε τις δύο ιστορίες θα έχετε αντιληφθεί τις ομοιότητες των χαρακτήρων. Ένα άλλο project που ήθελε να γυρίσει ο Kubrick ήταν το Aryan Papers.
Τα 12 χρόνια που μεσολάβησαν από το Full Metal Jacket μέχρι το Eyes Wide Shut δεν ήταν χάσιμο χρόνου για τον μεγάλο δημιουργό αφού ασχολιόταν με το δραματικό έπος που είχε στα σκαριά, αλλά δεν έγινε ποτέ χάρη στην μεγάλη επιτυχία του Schindler’s List του Steven Spielberg. Τα θέματα των ταινιών ήταν παρόμοια, και η δραματικότητα του ολοκαυτώματος είχε αφήσει στον Kubrick μεγάλα ψυχολογικά σημάδια, έτσι όταν εγκαταλείφθηκε το project, ένα μεγάλο βάρος έφυγε από το σκηνοθέτη.
Τέλος, το AI (Αrtificial Intelligence), το οποίο είδαμε από τον Spielberg, μπορεί να πραγματοποιήθηκε αλλά έγινε χωρίς την επίβλεψη του Kubrick. Το αποτέλεσμα μπορεί να μην ήταν πολύ διαφορετικό διότι ο Kubrick είχε δηλώσει παλαιότερα ότι ήθελε τον Spielberg για σκηνοθέτη και τον εαυτό του για σεναριογράφο, αλλά οι πολύτιμες συμβουλές του, σαφώς και θα ήταν υπέρ του τελικού αποτελέσματος χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο Kubrick θα το αποδοκίμαζε.
Όσοι δεν έχετε ακόμη δει ταινίες του μανιακού περφεξιονίστα, καλείστε να ενδώσετε στο θαυμάσιο αυτό ταξίδι. Με αρωγό τη φινετσάτη κίνηση της κάμερας, τους εξωπραγματικούς φωτισμούς, την εντυπωσιακή χρήση πάσης φύσεως μουσικής και τέλος τις πάντα ενδιαφέρουσες ιστορίες, έχετε σίγουρη τη διασκέδαση αλλά και την έκλυση του ενδιαφέροντος μετά την αίθουσα για ατελείωτες συζητήσεις.
