Τα επόμενα χρόνια, το νερό θα μπορούσε να αναδειχθεί σε έναν από τους πολυτιμότερους φυσικούς πόρους. Στη συνέντευξή του στον «γκλόμπαλιστ» (G) ο συγγραφέας του βιβλίου «ελιξίριο» Μπράιαν Φάγκαν (Brian Fagan, BF) αναφέρεται στην πολύπλοκη ιστορική σχέση του ανθρώπου με το νερό κι εξηγεί γιατί το μέλλον του κόσμου εξαρτάται από την διαφύλαξη του πεπερασμένου αυτού πόρου.
G: Σε τι αναφέρεται το περίφημο βιβλίο βιβλίο σας, με τίτλο «ελιξίριο»;
BF: Σκοπός μου ήταν να γράψω τη -διαρκώς εναλλασσόμενη- ιστορία της σχέσης του ανθρώπου με το νερό, από τις απαρχές της γεωργίας ως και τη βιομηχανική επανάσταση. Τότε, εδώ και 250 χρόνια, ήταν που ξεκινήσαμε να αντλούμε το νερό, και όλοι οι κανόνες της ύδρευσης άλλαξαν.
G: Ποια είναι τα μεγάλα θέματα του βιβλίου;
BF: Υπάρχουν τρία θέματα: το πρώτο είναι η βαρύτητα -το νερό κυλάει από τα υψηλά στα χαμηλά. Το δεύτερο είναι η στενή σχέση που παρατηρείται σε πολλές κοινωνίες μεταξύ της ιερότητας και του νερού, κάτι που πιστοποιείται σε πολλές ιστορικές περιόδους. Το τρίτο αφορά τον ανταγωνισμό τεχνολογίας-βιωσιμότητας, την ικανότητά μας να ζούμε ανάλογα με τις υδρολογικές μας δυνατότητες.
G: Τι σκέφτεστε για τις μεγάλες περιόδους της ιστορίας του νερού;
BF: Θεωρώ πως η σχέση μας με το νερό πέρασε από τρεις, χαλαρά προσδιορισμένες, «περιόδους». Η πρώτη είναι η πιο μακρόχρονη και η παλαιότερη, και συνεχίζει να επιβιώνει σε ορισμένα μέρη ως σήμερα -είναι η αίσθηση πως το νερό είναι σπάνιο και αξίζει το σεβασμό μας.
Η δεύτερη φάση ξεκινά σε ορισμένες περιοχές εδώ και 2 χιλιάδες χρόνια, όταν ορισμένοι πολιτισμοί, όπως ο ρωμαϊκός, άρχισαν να συμπεριφέρονται στο νερό σαν να ήταν ένα ακόμα αγαθό. Σήμερα περνάμε στην τρίτη φάση, στην οποία επιτέλους συνειδητοποιούμε πως το νερό είναι ένας πόρος πεπερασμένος, κάτι πολύτιμο που οφείλουμε να το προστατεύουμε. Η αλήθεια είναι πως η επιβίωσή μας εξαρτάται από τη συντήρησή του.
G: Πότε ξεκινούν οι άνθρωποι να διαχειρίζονται τα υδατικά αποθέματα;
BF: Επί εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια ο κόσμος ζούσε από τα υδατικά αποθέματα πηγαίνοντας σε αυτά, όπως εξακολουθούν να το κάνουν ως σήμερα οι Αυστραλοί Αβοριγίνες. Οι θηρευτικές κοινωνίες είναι νομαδικές, ενώ οι αγροτικές τείνουν να είναι αμετακίνητες… Οι άνθρωποι ζούνε στο ίδιο μέρος για πολύ καιρό.
Οπότε οι αγροτικές κοινωνίες άρχισαν να μεταφέρουν τα υδατικά αποθέματα που εύρισκαν σε ποτάμια, χείμαρρους και λίμνες στα χωράφια τους, χρησιμοποιώντας απλά αρδευτικά συστήματα, αυλάκια ή φράγματα προκειμένου να παγιδεύσουν το νερό των ξαφνικών βροχοπτώσεων. Τα πρώτα αρδευτικά αυλάκια τα βρίσκουμε στην Ιορδανία και χρονολογούνται από 10 χιλιάδες χρόνια.
G: Κι ήταν αποτελεσματικός αυτός ο τύπος άρδευσης;
BF: Εξαιρετικά αποτελεσματικός όταν μιλούμε για μικρής κλίμακας αγροτική παραγωγή, που στοχεύει στη διατροφική αυτάρκεια του καλλιεργητή. Υπάρχουν ακόμα σήμερα φυλές στην Κένυα, σαν τους Μαρακουέτ και τους Ποκότ που συνεχίζουν να αρδεύουν τα χωράφια τους με νερό που κατεβάζουν με αυλάκια από τα ποτάμια. Αλλά η παραγωγή τους στοχεύει κυρίως στην αυτάρκεια, ενώ οι αποφάσεις σχετικά με τη διαχείριση του νερού και η εκτέλεσή των αποφάσεων αυτών, λαμβάνονται από την οικογένεια, τα σόγια ή τις κοινότητες.
G: Και πότε ξεκινά η άρδευση σε μεγαλύτερη κλίμακα;
BF: Στη Μεσοποταμία και στην Αίγυπτο, εδώ και 5 χιλιάδες χρόνια τουλάχιστο. Αλλά τα αρδευτικά συστήματα, ακόμα και των πόλεων, βασίζονταν στους τρόπους ύδρευσης των χωριών -κι ανήκαν στις τοπικές κοινότητες. Οι κυβερνώντες ενδιαφέρονταν να φορολογούν τη σοδειά, όχι να επεμβαίνουν στις λεπτομέρειες των μεθόδων καλλιέργειας.
G: Αλλά και πάλι, μιλάμε για μάλλον απλά συστήματα άρδευσης, Πότε έχουμε πραγματικά μεγάλης κλίμακας αρδευτικά έργα;
BF: Σε αντίθεση με την κοινή πεποίθηση, η άρδευση στην αρχαία Αίγυπτο ήταν πολύ απλή για τουλάχιστο 2 χιλιάδες χρόνια και βασιζόταν στην απλή εκμετάλλευση της βαρύτητας και στις ετήσιες πλημμύρες του Νείλου. Οι πρώτοι που πραγματοποιούν μεγάλης κλίμακας αρδευτικά έργα χρησιμοποιώντας αιχμαλώτους και σκλάβους για να μεταφέρουν νερό ήταν κατά πάσα πιθανότητα οι Ασσύριοι στη βόρειο Μεσοποταμία, την πρώτη χιλιετία π.Χ.
Αργότερα έχουμε στο Ιράκ μεγάλα αρδευτικά έργα, που φαίνεται πως οδήγησαν σε μεγάλης έκτασης προβλήματα υφαλμύρωσης των εδαφών.
G: Γράφετε επίσης για τα «κανάτ». Τι είναι αυτά ακριβώς;
BF: Τα «κανάτ» είναι από τις σημαντικότερες υδρολογικές εφευρέσεις του αρχαίου κόσμου. Βασικά πρόκειται για ένα σύστημα παροχέτευσης των επιφανειακών υδατικών αποθεμάτων των δέλτα των ποταμών μέσω ενός δικτύου υπογείων στοών, ως ότου τα νερά αντλούνται ξανά στο χώρο της άρδευσης.
Η κατασκευή των «κανάτ» είναι πολύ επικίνδυνη, αλλά είναι μια μέθοδος εξαιρετικά αποτελεσματική. Μερικά καλύπτουν πολλά χιλιόμετρα. Ακόμα κι ως τη δεκαετία του 1950, η Τεχεράνη υδρευόταν σε μεγάλο βαθμό χάρη στα «κανάτ». Αυτό το μεγαλοφυές σύστημα επεκτάθηκε από τη Μεσόγειο στη βόρειο Αφρική, στην Υεμένη και στην Ισπανία. Ανάλογες κατασκευές, που βασίζονται στις ίδιες αρχές, βρέθηκαν και στην περουβιανή έρημο.
G: Αφιερώνετε μεγάλο μέρος του βιβλίου σας στα αρδευτικά συστήματα της Ασίας κι ένα ολόκληρο κεφάλαιο στην Κίνα. Γιατί αυτό το ειδικό ενδιαφέρον για αυτά τα μέρη του κόσμου;
BF: Οι υδρολόγοι της ινδικής χερσονήσου και της Σρι Λάνκα ήταν πραγματικοί μάστορες στην παροχέτευση και στην αποθήκευση του νερού, χάρη στη χρήση πηγαδιών και δεξαμενών, που τα βρίσκουμε σε τόσο παλιές πόλεις σαν τη Χαράπα, στο Πακιστάν. Η αρχαία βουδιστική πολιτεία Ανουρανταπούρα της Σρι Λάνκα καυχιόταν για τις πελώριες δεξαμενές της, που άρδευαν μεγάλες εκτάσεις.
Όσο για τους Κινέζους μηχανικούς, σκέφτονταν συχνά σε μεγάλη κλίμακα, όπως το έκαναν και οι κυβερνήτες των Χμερ που ζούσαν σε εκτενείς περιοχές που βρίσκονταν καταμεσής σε πελώριες εκτάσεις, που πλημμύριζαν εποχιακά. Οι Κινέζοι αυτοκράτορες συχνά χρησιμοποιούσαν χίλιους εργάτες για να φτιάξουν κανάλια που θα από τον Κίτρινο Ποταμό στο βορρά, προσπάθειες που ήταν σχεδόν πάντα αποτυχημένες.
Ακόμα κι ως σήμερα οι Κινέζοι εξακολουθούν να αντιλαμβάνονται τη διαχείριση των υδάτων σε μεγάλη κλίμακα -κι έχουμε τα φιλόδοξα σχέδια της διαμόρφωσης καναλιών που θα διασχίζουν ολόκληρη την πελώρια χώρα, ενώνοντας τον τροπικό νότο με τον άνυδρο βορρά. Αλλά οι οικολογικές επιπτώσεις τέτοιων μεγαλεπήβολων σχεδίων δεν έχουν πραγματικά υπολογισθεί.
G: Και τα υδραγωγεία; Δεν ήταν πολύ σημαντικά για τους Έλληνες και τους Ρωμαίους;
BF: Τα υδραγωγεία τα εφευρίσκουν οι Ασσύριοι, αλλά είναι οι Έλληνες που φτιάχνουν πραγματικής μεγάλης κλίμακας υδραγωγεία για την ύδρευση πόλεων σαν την Αθήνα και τις Συρακούσες. Οι αλήθεια είναι πως οι Έλληνες συγκαταλέγονται στους καλύτερους υδρολόγους και μηχανικούς του αρχαίου κόσμου.
Οι Ρωμαίοι είναι σπουδαίοι αντιγραφείς τους και φτιάχνουν πελώρια υδραγωγεία, μεταφέροντας νερό σε μεγάλες αποστάσεις, όχι μόνο για την ύδρευση και την άρδευση αλλά και για καινοφανείς χρήσεις, σαν τα δημόσια λουτρά. Αυτές οι εγκαταστάσεις είναι σημαντικά κέντρα της εμπορικής, πολιτικής και κοινωνικής ζωής. Έχουμε μέχρι και συστήματα ανακύκλωσης των νερών, όπου το χρησιμοποιημένο νερό των λουτρών αξιοποιείται για την αποχέτευση των γειτονικών δημοσίων αποχωρητηρίων.
Το σημαντικό με τα υδραγωγεία είναι πως εξασφαλίζουν διαρκή ύδρευση, που αναπόφευκτα οδήγησε στην εντύπωση πως το νερό δεν είναι παρά ένα ακόμα διαθέσιμο αγαθό, που δικαιούνται να το διαθέτουν όλοι οι άνθρωποι. Η σημερινή μας αίσθηση του δικαιώματος πρόσβασης στη φτηνή ύδρευση χρονολογείται τουλάχιστο από τη ρωμαϊκή εποχή.
G: Συγκαταλέγετε τους ισλαμιστές υδρολόγους μηχανικούς στους καλύτερους της ιστορίας; Γιατί;
BF: Είχαν κληρονομήσει χιλιετίες εμπειρίας στην ύδρευση και την άρδευση σε περισσότερο ή λιγότερο άνυδρες εκτάσεις, που την προσάρμοσαν στις ιδιαίτερες συνθήκες των διαφόρων περιοχών της αυτοκρατορίας τους. Οι ισλαμιστές υδρολόγοι μηχανικοί γνώριζαν τα πάντα για τη διαχείριση του ύδατος σε παρόμοια περιβάλλοντα· είναι γνωστοί οι ισλαμικοί κήποι, σαν εκείνους της Γρανάδα στην Ισπανία, που αποτελούν προσπάθειες αναπαράστασης του Παραδείσου.
G: Τι θα λέγατε για τους Μάγια και τους Ίνκας;
BF: Οι μηχανικοί τους ήταν εξίσου ειδήμονες με τους ομολόγους τους τού αρχαίου κόσμου, αν όχι και περισσότερο μερικές φορές. Περιγράφω πώς οι αρχαίοι Μάγια αποθήκευαν και διένειμαν το νερό, αξιοποιώντας τις μεγάλες πυραμίδες τους ως δεξαμενές.
Οι πιο δεξιοτέχνες ήταν πιθανότατα οι Ίνκας των ‘Ανδεων, στη νότιο Αμερική, που ευλογήθηκαν να ζουν σε περιοχές με αφθονία νερού. Πρόσφατες υδρολογικές έρευνες μας έδειξαν τις εκπληκτικές μεθόδους που χρησιμοποίησαν για να αξιοποιήσουν τη βαρύτητα προκειμένου να υδρεύσουν περιοχές με πολύ μεγάλο υψόμετρο, σαν το Μάτσου Πίτσου.
G: Και πώς τα άλλαξε όλα η βιομηχανική επανάσταση;
BF: Ο όρος «επανάσταση» είναι μάλλον παραπλανητικός, καθώς οι τεχνολογίες που συνέκλιναν στην εξέλιξη αυτή χρονολογούνταν ήδη από πολλούς αιώνες. Στο τέλος έχουμε τον ατμό και τα ορυκτά καύσιμα να αξιοποιούνται για την άντληση υδάτων από μεγάλα βάθη, κοιτάσματα που δεν ήταν προσβάσιμα από τους υδρόμυλους και τις άλλες παραδοσιακές τεχνολογίες.
Οι μακροπρόθεσμες συνέπειες αυτής της εξέλιξης ήταν καταστροφικές, καθώς εξαντλούμε τα υδατικά αποθέματα και τον υδροφόρο ορίζοντα ακόμα και σε πολλά σημεία του κόσμου που διέθεταν σχεδόν ανεξάντλητη αφθονία.
Αλλά η προοπτική που αντιμετωπίζουμε από εδώ κι εμπρός, λόγω του συνδυασμού του υπερπληθυσμού, της ακόρεστης ζήτησης για τροφή και της διαμόρφωσης όλο και πιο πολυάριθμων και πολυάνθρωπων μεγαλουπόλεων, είναι ευθέως τρομακτική -όπως έχουν τονίσει πολλοί ειδήμονες συγγραφείς πριν από μένα. Η δυνατότητα για άντληση υπογείων υδάτων από μεγάλα βάθη άλλαξε άρδην τη σχέση μας με το νερό.
G: Ποιο είναι τελικά το δίδαγμα της ιστορίας;
BF: Πως χρειάζεται να μεταχειριζόμαστε τα πεπερασμένα υδατικά αποθέματα -που είναι αυτό ακριβώς: πεπερασμένα- με βαθύ αίσθημα σεβασμού. Πως μακροπρόθεσμα, οι λύσεις και η δυνατότητά μας να φθάσουμε στη βιωσιμότητα δε θα καθοριστούν από την -τόσο πολύ υμνολογημένη- τεχνολογία μας, αλλά από το να γίνει η έννοια της εξοικονόμησης συστατικό στοιχείο της καθημερνής ζωής όλων μας. Πράγμα πολύ δύσκολο να επιτευχθεί.
G: Τι ελπίζετε να πετύχετε με το «ελιξίριο»;
BF: Προσπάθησα να συγγράψω μια πλήρη ιστορία της ανθρώπινης σχέσης με το νερό, που θα κυκλοφορήσει για λίγο καιρό και θα προσφέρει πληροφόρηση κι ενθάρρυνση. Από την αρχική υποδοχή του βιβλίου, αυτός ο στόχος μοιάζει πραγματοποιήσιμος. Κατά κάποιο τρόπο είναι ο καρπός μιας δεκαετίας και πάνω που γράφω βιβλία για τις αρχαίες κλιματικές αλλαγές και τις ανθρώπινες κοινωνίες κάθε τύπου.
G: Και σε τι θα αναφέρεται το επόμενο βιβλίο σας;
BF: Σε ένα εντελώς διαφορετικό θέμα. Το «πίσω από τον μπλε ορίζοντα» εξετάζει πώς προσέγγιζαν οι άνθρωποι τα μυστήρια των ωκεανών. Δεν μιλάω για τα γαλεόνια και τις φρεγάτες, αλλά για την παραδοσιακή ναυσιπλοΐα και τις παλιές μεθόδους της. Είναι επίσης ένα βιβλίο που αναφέρεται στη σχέση με το ιερό -και με την προσωπική μου εμπειρία ως ιστιοπλόου σε μικρά σκάφη. Αποδείχθηκε ένα θέμα πολύ συναρπαστικό.
Ο Brian Fagan είναι συγγραφέας εκλαϊκευμένων βιβλίων αρχαιολογίας και επίτιμος καθηγητής ανθρωπολογίας στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια
