Η δημιουργική έκφραση δεν είναι δυνατό να ακολουθεί πάντα κανόνες και να παραμένει στην ασφαλή, πεπατημένη αν θα θέλαμε να ελπίζουμε σε κάποια εξέλιξη, πρόοδο. Το κάθε έργο τέχνης από την άλλη, είναι πάντα ανοιχτό σε εκατομμύρια διαφορετικές ερμηνείες, που εξαρτώνται πάντα από την εκάστοτε προσωπικότητα και άποψη του καθενός από εκείνους που είχαν την ευκαιρία να το παρατηρήσουν.
Αντί όμως να αναλωθούμε σε μακροσκελείς αναλύσεις για την Ελευθερία της έκφρασης (για το αν αυτή υπάρχει πραγματικά, για το ποια είναι τα όρια της και αν θα έπρεπε να υπάρχουν), ξαναθυμόμαστε τέσσερα από τα σημαντικότερα έργα τέχνης της Αναγεννησιακής και Μπαρόκ Τέχνης που σήμερα μας φαίνονται απολύτως “καθώς πρέπει”, ωστόσο δίχασαν τους σύγχρονούς τους με τις τολμηρές για την εποχή ιδέες που προήγαγαν.
The virgin of the rocks, Leonardo da Vinci
1483-1486 Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι
Ο Da Vinci ζωγράφισε δύο έργα με αυτό τον τίτλο και την ίδια σύνθεση, το αρχαιότερο εξ αυτών (που βρίσκεται σήμερα στο Λούβρο), ήταν ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα της εποχής του.
Το θέμα του είναι η συνάντηση του Θείου Βρέφους με τον μικρό Ιωάννη Βαπτιστή συνοδευόμενο από έναν Άγγελο κατά την φυγή στην Αίγυπτο. Μια εικόνα που, αν και δεν αναφέρεται στα επίσημα θρησκευτικά κείμενα, ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής κατά τον Μεσαίωνα. Δεν ήταν όμως η “μη κανονική” θεματολογία αυτό που προκάλεσε αντιδράσεις αλλά η σύνθεσή του.
Ο Άγγελος απεικονίζεται να κοιτάζει ευθέως τον παρατηρητή και να δείχνει προς τον Ιωάννη, ενώ η Μαρία απεικονίζεται χωρίς φωτοστέφανο. Η απουσία φωτοστέφανου γύρω από την Μαντόνα και η έμφαση στον Ιωάννη, μεταφράστηκε την εποχή του Leonardo σαν σκανδαλώδης απομείωση της σημασίας του Ιησού και της Μητέρας του.
Ο δεύτερος, μεταγενέστερος, πίνακας παρουσιάζει την Παρθένο με φωτοστέφανο και τον Άγγελο με το χέρι ακουμπισμένο στο γόνατο και το βλέμμα χαμηλωμένο.
Self-Portrait, Albrecht Dürer
1500 Alte Pinakothek, München
O Γερμανός ζωγράφος Albrecht Dürer, γεννήθηκε το 1471 στην Νυρεμβέργη και πέθανε εκεί το 1528. Το έργο του διαπνέεται από τις αρχές της Αναγέννησης και του Ανθρωπισμού που ξεκίνησαν από την Ιταλία τον 15ο αιώνα και διαδόθηκαν στην υπόλοιπη Ευρώπη. Σύμφωνα με αυτές, έμφαση δίνεται στον άνθρωπο, την ατομική σκέψη και την επιστημονική έρευνα, σε αντίθεση με το έντονο θρησκευτικό στοιχείο που κυριαρχούσε στις τέχνες κατά την διάρκεια του Μεσαίωνα.
Το πορτραίτο αυτό λοιπόν παρουσιάζει τον ζωγράφο σε ηλικία 29 ετών και προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων, αφού η μορφή του καλλιτέχνη έχει τη θέση όπου μέχρι τότε θα περίμενε να δει κανείς αποκλειστικά τον Χριστό. Ο ευθύς τρόπος που κοιτάζει τον παρατηρητή καθώς και η θέση του χεριού πάνω από το στήθος του, ήταν στοιχεία που οι σύγχρονοί του συνέδεαν άμεσα με την εικόνα του Ιησού να ευλογεί. Αν και στις μέρες μας αυτό δεν σοκάρει, το 1500 ήταν απαράδεκτος και βλάσφημος αυτός ο υπονοούμενος παραλληλισμός του ίδιου καλλιτέχνη και του Θεανθρώπου.
The Last Judgment, Michelangelo
1536-1541 Sistine chapel, Vatican City
Η Νωπογραφία αυτή που βρίσκεται στο Βατικανό, είναι σήμερα ένα από τα σημαντικότερα έργα τέχνης στον κόσμο. Οι εργασίες άρχισαν 20 χρόνια αφότου ο Michelangelo ολοκλήρωσε την οροφή του παρεκκλησίου και κράτησαν τέσσερα χρόνια. Καλύπτει ολόκληρο τον τοίχο πίσω από το Ιερό, απεικονίζει την Δευτέρα Παρουσία του Χριστού και την Τελική Κρίση και υπήρξε το πλέον αμφιλεγόμενο έργο της εποχής.
Η ανορθόδοξη σύνθεσή του δεν ακολουθεί την συνηθισμένη καθαρά οριζόντια διαστρωμάτωση ανάμεσα σε ουρανό, γη και κόλαση, διαχωρίζοντας ενάρετους και αμαρτωλούς, αλλά τοποθετεί τον Ιησού στο κέντρο ενώ γύρω του φαίνονται να κινούνται όλες οι υπόλοιπες μορφές. Απεικονίζει το ίδιο τον Χριστό, μυώδη και χωρίς γένια, να ακτινοβολεί φως εν είδη Απόλλωνα.
Πέρα από αυτό, τα περισσότερα πρόσωπα που συνθέτουν το έργο απεικονίστηκαν ημίγυμνα αν όχι εντελώς γυμνά, κάτι που σκανδάλισε μεγάλη μερίδα επικριτών του Michelangelo, ώστε τελικά μετά τον θάνατο του ζωγράφου το 1564 ανατέθηκε στον Daniele da Volterra να καλύψει τα επίμαχα σημεία.
L’Estasi di Santa Teresa, Gian Lorenzo Bernini
1652 Santa Maria Della vittoria, Rome
Αυτό το γλυπτό σύμπλεγμα, με το οποίο επιφορτίστηκε ο Gian Lorenzo Bernini από τον Βενετσιάνο Καρδινάλιο Federico Cornaro για να κοσμήσει την κρύπτη που επέλεξε για την τελευταία κατοικία του, αναπαριστά ένα όραμα της Αγίας Τερέζας όπως περιγράφεται από την ίδια στα ημερολόγια της.
Σύμφωνα με αυτά, ένας Άγγελος την επισκέφτηκε και με ένα πύρινο δόρυ τρύπησε επανειλημμένα την καρδιά της, οδηγώντας την -παρ’ όλη την οδύνη- σε ένα είδος θεϊκής έκστασης.
Οι δυο κεντρικές φιγούρες, αυτές της μοναχής και του Άγγελου, τοποθετούνται θεατρικά σε ένα σύννεφο που υπονοεί πως παρακολουθούμε ένα όραμα και όχι πραγματικά γεγονότα. Φωτίζονται φυσικά από ένα κρυμμένο άνοιγμα στον θόλο και δραματικά από μια σειρά επίχρυσων ακτίνων που κατεβαίνουν από την οροφή. Δεξιά και αριστερά, σαν σε θεωρεία, μαρμάρινες αναπαραστάσεις μελών της οικογένειας Cornaro παρακολουθούν τα δρώμενα.
Πολλοί σύγχρονοι του Bernini αλλά και μεταγενέστεροι, στην έκφραση του συσπασμένου προσώπου της Αγ. Τερέζας είδαν την απεικόνιση της σεξουαλικής κλιμάκωσης και κατηγόρησαν τον γλύπτη ότι υποβιβάζει την θεία εμπειρία μιας αγνής ψυχής, μεταμορφώνοντας την σε “Αφροδίτη“. Υποστηρικτές του καλλιτέχνη από την άλλη, αρνούνται ότι αναπαριστά οτιδήποτε σαρκικό ή σεξουαλικό, αλλά προσπαθεί να αποδώσει μια κατάσταση της θεϊκής χαράς, ενώ κατηγόρησαν τους επικριτές του πως μεταφράζουν τα δικά τους ταπεινά ένστικτα, αποδίδοντάς τα σε κάτι αγνό.
