Την προηγούμενη Παρασκευή σε έστειλα – όχι για βρούβες, αλλά για μανιτάρια. Σου πήρε μια βδομάδα να έρθεις κουνιστός και λυγιστός με τρία καλάθια μανιτάρια, τα οποία μαγείρεψες για την παρέα, τα φάγατε όλοι μαζί, ήπιατε και την κρασούμπα σας.
Πάνω που ο Μάκης άρχισε να στρίβει τον μπάφο, ο Μήτσος από απέναντι άρχισε να κάνει κάτι μορφασμούς. Δέκα λεπτά αργότερα, όταν ο Μήτσος άδειαζε το έντερο του στην τουαλέτα με αγκομαχητά που τα διέκοπτε μόνο ο ήχος της εκρηκτικής διάρροιας, οι άλλοι εταίροι της παρέας είχαν αρχίσει να μην νιώθουν και αυτοί καλά — άλλος το κεφάλι του, ο παράλλος κάτι ένιωθε μέσα στην κοιλιά του, της αλληνής της φαγούριζε ο προστάτης και τελικά καταλήξατε όλοι σας να α) αφήνετε τον μπάφο ακάπνιστο, β) τρέχετε πακέτο στο νοσοκομείο να σας σώσει κάποιος γιατρός από σίγουρο θάνατο.
Κάμποσες ώρες αργότερα, όλοι σώοι και αβλαβείς, συμπεραίνεται πως επέσατε θύματα placebo ή ακόμα καλύτερα… nocebo, όταν ο χέστης ο Μήτσος παρουσίασε κάποια ψιλοδυσανεξία στο μανιτάρι και τον πήγε νερό, τριγκάροντας όλους τους υπόλοιπους σ’ ένα κρεσέντο παράνοιας και παραλογισμού. Κατά φαντασία δηλητηριασμένοι λοιπόν, ζωντανοί ακόμα και έτοιμοι για νέες μανιταροπεριπέτειες. Τι θα γινόταν όμως αν είχατε δηλητηριαστεί πραγματικά; Και τι δηλητηριάσεις προκαλούν τα μανιτάρια; Τρως μια βουκιά και σε κανένα μισάωρο κλείνεις τα μάτια και πεθαίνεις όμορφα και γαλήνια σε κάποιο νοσοκομείο με μάνα, γκομενικά και εργοδότη να κλαίνε στο πλάι σου; Τελευταίες επιθυμίες; Αγαπημένο μουσικό κομμάτι που θα ήθελες να πλαισιώσει το όλο σκηνικό;
Όχι, τα πραγματάκια δεν είναι τόσο απλά και θα σου πω το γιατί. Υπάρχουν παραπάνω του ενός τρόποι για να δηλητηριαστείς από μανιτάρια και καθένας από αυτούς είναι τόσο ηδονικά άσχημος που θα σε κάνει να πάρεις στα σοβαρά την αναγνώριση μανιταριών, αν είναι να τα μαζέψεις. Για να δούμε, τι θα μπορούσαν να σου προκαλέσουν τα μανιτάρια αν άρχιζες να βοσκάς άκριτα εκεί που βγαίνουν ή αν επαφιόσουν στο “τι νόμισες και τι σου φάνηκε“…
Φώτα, κάμερα, φρίκη!
Ορελλανικό σύνδρομο
Αρχίζουμε με κάτι απολαυστικά αργό, πλήρως πρέπον για αρχή με την λίστα του Στέλιου. Αν θεωρείς τον θάνατο από μανιτάρια γρήγορο ή την δηλητηρίαση από αυτά κάτι το εύκολα αποδώσιμο σε “κάτι που έφαγες“, η δηλητηρίαση που προκαλούν μανιτάρια του γένους Κορτινάριους (Cortinarius, βλέπε και Cortinarius orellanus) θα σου έρθει σαν ευχάριστη έκπληξη.
Θα πήγαινε ποτέ το μυαλό σου πως σε δηλητηρίασε κάτι που έφαγες πριν… μία εβδομάδα, χωρίς κανένα πρόβλημα τις επόμενες μέρες;
Η ορελλανίνη, κύρια τοξίνη αυτών των μανιταριών, είναι μια νεφροτοξική ουσία -όχι νευροτοξική, μην το καις, νεφροτοξική- δηλαδή τρώνε μια ξεγυρισμένη τα διδυμάκια νεφρά σου “για την ομάδα“. Το πότε θα νιώσεις την ασχήμια της να ανασαίνει στον σβέρκο σου εξαρτάται από το πόσο μανιτάρι έχεις μπουκώσει στο στόμα σου — έχουν αναφερθεί εκδηλώσεις οι οποίες άργησαν μέχρι και τρεις εβδομάδες.
Τα συμπτώματα είναι πολλά και όμορφα, όπως ναυτία, δίψα, κούραση, πονοκέφαλος, λήθαργος — και μετά περνάμε σε πιο εύκολα αναγνωρίσιμα συμπτώματα νεφρικής δυσλειτουργίας όπως ολιγουρία (λόγια “αμέλεια” καθηκόντων στα χουριάτικα) ή και πλήρη ανουρία, συμπτώματα πιο γνωστά ως “μάγκα κάτι πάει στραβά με τον τρόπο που κάνω το πιπί μου“.
Συνήθως, για τα παραπάνω, λίγα πράγματα μπορεί να σου κάνει κάποιος γιατρός όσον αφορά το αίτιο της βλάβης, δεν υπάρχει αυτό που θα έλεγες “αντίδοτο“. Ο γιατρός αντιμετωπίζει την περίπτωσή σου συμπτωματικά, προσπαθώντας να σε γλυτώσει από όσον το δυνατόν μεγαλύτερη νεφρική βλάβη έτσι ώστε να μην χρειαστείς καινούργιο σετ νεφρών — δεν φταίνε σε τίποτα τουρίστες που ακολουθούν θελκτικές νεαρές στα δωμάτιά τους μόνο και μόνο για να ξυπνήσουν την επόμενη μέρα στην γνωστή μπανιέρα με τα παγάκια. Άξιο δηλητήριο, αργό και συνήθως μη αναστρέψιμο.
Φαλλοειδικό σύνδρομο
Όταν ακούς για “δηλητηρίαση από μανιτάρια” ή “χάσαμε την γιαγιά από άγρια μανιτάρια“, συνήθως είναι συνώνυμο της φαλλοειδικής δηλητηρίασης — μην πάει ο νους σου στο πονηρό, οι περισσότεροι φαλλοί που βάζεις καθημερινά στο στόμα σου δεν στάζουν δηλητήριο, ορισμένοι όμως είναι απλά θάνατος.
Προκαλείται από αματοξίνες (αμανιτίνες) που βρίσκονται συνήθως σε μανιτάρια όπως το Amanita verna (που ποτέ δεν σερβίρουν στην ταβέρνα), Amanita phalloeides και σε άλλα είδη, όπως το αρκετά διαδεδομένο στην χώρα μας γένος Galerina. Η οικογένεια αυτών των τοξινών είναι μικρά κυκλοπεπτίδια που αναστέλλουν την πρωτεϊνοσύνθεση μέσα σου, μέσω μπλοκαρίσματος του ενζύμου RNA πολυμεράση ΙΙ και χτυπάνε τον κύριο Συκώτη κατακέφαλα.
Τα αποτελέσματά τους; Τα έχω δώσει απολαυστικότατα σε παλαιότερο άρθρο περί… φυσικών τοξινών της καλοκάγαθης μαμάς φύσης, οπότε δεν έχω παρά να παραθέσω ναρκισσιστικά τα παλαιότερα λεγόμενά μου:
“Μετά από ένα νοστιμότατο γεύμα με αυτό το μανιτάρι μπορούν να περάσουν πολλές ώρες, ως και μια μέρα, για να φανούν τα συμπτώματα. Αυτά περιλαμβάνουν διάρροια σε ποσότητες ικανές να βάψεις το δωμάτιό σου με ότι βγάλεις και να το περάσεις και δεύτερο χέρι, πονόκοιλοι, εμετοί που θα ντρόπιαζαν το κοριτσάκι από τον Εξορκιστή και άλλα τέτοια χαριτωμένα.
Δυο με τρεις μέρες αργότερα θα νιώσεις πολύ καλύτερα, πέρασε η δηλητηρίαση και ίσως σε φαγουρίζει η πλάτη σου: είναι από το ζευγάρι φτερά που φυτρώνει, μη μασάς. Έξι με δεκαέξι βασανιστικότατες μέρες αργότερα, θα έρθει ο λυτρωτικός θάνατος αφού πρώτα έχουν καταστραφεί τα νεφρά και το συκώτι σου, αν δεν είσαι αρκετά τυχερός ώστε να σε προλάβει η εγκεφαλική αιμορραγία ή η παγκρεατίτιδα. Δύο πράματα μπορούν να σε σώσουν αν το ψυλλιαστείς νωρίς, σιλιμπινίνη από το γαιδουράγκαθο ή μεταμόσχευση συκωτιού. Ενεργή δόση; 0.1 mg ανά κιλό σωματικού βάρους”.
Γυρομιτρικό σύνδρομο
Εδώ έχουμε την τρίτη μεγάλη ασχήμια από τους τρεις “θανάσιμους κακούς” του κόσμου των μυκήτων, το γυρομιτρικό σύνδρομο που προκαλείται από την ουσία γυρομιτρίνη (gyromitrin). Το σύνδρομο και η ουσία ονομάζονται έτσι γιατί αν τα φάει γυναίκα γυρνάει η μήτρα της μέσα-έξω και χρειάζεται 6ωρη επέμβαση από γυναικολόγο να την επαναφέρει, αλλιώς α) βρίσκει φρικτό θάνατο β) δυσκολεύεται πάρα πολύ να πείσει κάποιον να “προσκυνήσει τον θείο τόπο της γέννησης“.
Χμ, όχι ακριβως, αλλά έχει φάση όταν τσιμπάς με τις εικόνες που παίζουν μέσα στο χαλασμένο κεφαλάκι μου. Η ουσία και το σύνδρομο ονομάζεται έτσι διότι την περιέχουν μανιτάρια του γένους Gyromitra (είναι ασκομύκητες!), τα οποία συνήθως έχουν εντυπωσιακή εμφάνιση που θυμίζει εγκέφαλο. Μα γιατί κάποιος να φάει κάτι τόσο παράξενο; Ε, τα εύκολα, φθηνά και ενίοτε θανάσιμα “μοιασίματα” και “νομίσματα” μπορούν να οδηγήσουν κάποιον στο να τα μπερδέψει με μορχέλες.
Η δηλητηρίαση από γυρομιτρίνη θυμίζει ελαφρώς -στα στάδια-την φαλλοειδή δηλητηρίαση, αναλόγως το τι ποσότητα θα έχεις φάει ο ντουβρουτζάς σου έρχεται 6 με 12 ώρες μετά το υπέροχο γεύμα. Τα συμπτώματα είναι κυρίως γαστρεντερικά και νευρολογικά και τα απαρτίζουν ένα υπέροχο μπουκέτο από εξάντληση, εμετούς, ζαλάδες, διάρροια, πονοκέφαλο, στομαχόπονο, ντελίριο, κρίσεις και κράμπες στους μύες.
Αν έχεις φάει λίγο σχεδόν την σκαπούλαρες και σε μια βδομάδα μάξιμουμ θα έχεις συνέλθει. Αν ήσουν αχόρταγο παιδάκι, τότε τα συμπτώματά σου πάλι θα περάσουν και θα επανέρθουν με αιμόλυση, ίκτερο και την πάντα αγαπημένη ηπατική βλάβη. Η συνέχεια, με κόλλυβα ανά χείρας.
Το όμορφο όμως είναι πώς τα προκαλεί όλα αυτά η γυρομιτρίνη! Υδρολύεται στο στομάχι σου σε Ν-μέθυλο-Ν-φόρμυλο-υδραζίνη η οποία στην συνέχεια μετατρέπεται σε μέθυλουδραζίνη — ουσίες οι οποίες είναι πιο κατάλληλες ως προωθητικά πυράυλων και έχουν χρησιμοποιηθεί κατά αυτό τον τρόπο. Αυτές οι ουσίες αναστέλλουν πολλά ηπατικά ενζυμικά συστήματα, ένζυμα σχετιζόμενα με την βιταμίνη Β6 και επίσης παρεμβαίνουν στην σύνθεση και νευρομεταβίβαση του νευροδιαβιβαστή GABA (γ-αμινοβουτυρικό οξύ), του κύριου δηλαδή κατασταλτικού νευροδιαβιβαστή του εγκεφάλου μας.
Μουσκαρινικό συνδρόμο
Περνάμε στα λιγότερο ανησυχητικά δηλητήρια — όχι πως δεν μπορούν να γίνουν θανάσιμα αλλά δεν κλάνουν ούτε παρανυχίδα στα ήδη αναφερθέντα.
Μουσκαρινική δηλητηρίαση λοιπόν, θα φωνάξεις “μουσκαρίνη” και θα έχεις δίκαιο! Και πού την βρίσκουμε την μουσκαρίνη φωστήρα μου; Στο Amanita muscaria, το χαρακτηριστικότατο μανιτάρι με τις κόκκινες βούλες θα πεις — και ιστορικά θα έχεις δίκιο, από αυτό απομονώθηκε την πρώτη φορά και πήρε το όνομά της αλλά…πάντα υπάρχει ένα αλλά με τον Στέλιο.
Αυτό το μανιτάρι ΔΕΝ περιέχει μουσκαρίνη σε μεγάλες ποσότητες, δεν είναι αυτή η ενεργή του ουσία (η ψυχοτρόπος/ψυχοενεργή ουσία του, αν ψάχνεσαι σε “παράξενα” μονοπάτια). Αντιθέτως κινδυνεύεις από μουσκαρινικό σύνδρομο αν φας συγκεκριμένα μανιτάρια των γενών Inocybe, Omphalatus και ορισμένες κλιτοκύβες (Clitocybe).
Η μουσκαρίνη επιδρά αγωνιστικά στους υποδοχείς στους οποίους χάρισε το όνομά της, τους μουσκαρινικούς, οι οποίοι είναι κατηγορία υποδοχέων ακετυλοχολίνης — για την ακρίβεια η μουσκαρίνη ήταν το πρώτο παρασυμπαθομιμητικό που μελετήθηκε, εξ’ ου και η ονομασία των υποδοχέων που ενεργοποιεί.
Εδώ, για το αντίδοτο, χεράκι σηκώνουν όλα τα φοιτητάκια ιατρικής και φαρμακευτικής και φωνάζουν ηδονιασμένα “ατροπίνη!“. Μπράβο, καλά παπαγαλάκια, έχω κρακεράκι για επιβράβευση με τα ονόματά σας απάνω!
Η μουσκαρίνη προκαλεί πάνω-κάτω “αντίθετα” συμπτώματα από αυτά της δηλητηρίασης με την ατροπίνη, και είναι μια δηλητηρίαση η οποία παρουσιάζεται σχετικά σύντομα από την στιγμή που μασαμπούκλωσες τον μύκητα — πάνω στην ώρα, θα γνωρίζεις πως έκανες πατάτα. Τα συμπτώματα περιλαμβάνουν βραδυκαρδία, δάκρυα και ιδρώτα (όχι, όχι αίμα), μύση της κόρης του ματιού, σιελόρροια, έντονη ανάγκη για κατούρημα και, αν έχεις φάει αρκετή για να σε σκοτώσει, θα το κάνει κυρίως μέσω του καρδιοαναπνευστικού συστήματος.
Κοπρινικό σύνδρομο
Δηλητηρίαση που παρουσιάζεται από κατανάλωση μανιταριών Coprinopsis atramentaria, τα οποία θα τα δεις και ως Coprinus atramentarius — γνωστά και ως “το γεύμα του κόπρου του αλκοόλα“. Η δηλητηρίαση από αυτό το μανιτάρι συμβαίνει υπό μια βασική προϋπόθεση: πως αυτός που θα το φάει θα καταναλώσει και αλκοόλ.
Η δηλητηρίαση οφείλεται στην κοπρίνη που περιέχει το μανιτάρι, η οποία ως ουσία είναι αρκετά ισχυρός αναστολέας της αφυδρογονάσης της αλδεϋδης — σε φώτισα, γλίστρησες και έπεσες.
Το αλκοόλ μέσα σου μετατρέπεται πρώτα σε αλδεΰδη και μετά σε οξικό οξύ (ξυδάκι): τα αποτελέσματα της αλδεΰδης τα έχεις δει πρώτο χέρι αν είχες ποτέ hangover ή αν είχες πιει όλο τον Βόσπορο. Η αφυδρογονάση της αλδεΰδης μετατρέπει την αλδεΰδη που παράγεται από το αλκοόλ που ήπιες σε οξικό οξύ και αν μπλοκάρεις αυτό το ένζυμο όπως κάνει η κοπρίνη, τότε τα επίπεδα της αλδεϋδης αυξάνονται κατακόρυφα στο αίμα σου, ουσιαστικά προσφέροντάς σου σούμπιτο ένα ξεγυρισμένο hangover χωρίς τις ομορφιές της αλκοόλης.
Ναυτίες, αναψοκοκκινίσματα, ζαλάδες, πονοκέφαλοι, όλα παίζουν. Δεν είναι τυχαίο που φάρμακο με παρόμοια δράση (δισουλφιράμη, disulfiram) χορηγούταν στο παρελθόν σε αλκοολικούς μπας και αφήσουν λίγο κάτω το μπουκάλι.
Πανθερινικό σύνδρομο και Ψιλοκυβινικό σύνδρομο
Μην μπερδεύεσαι , δεν είναι το ίδιο και το αυτό, σε θέλω πιο προσεχτικό και διαβαστερό παιδάκι — ντροπής πράματα τώρα να μπερδεύεις Amanita muscaria και Psilocybe cubensis — αν το μάθαινε ο αυστηρός μπαμπάκας σου πως έκανες τέτοιο λάθος, θα σου ρόδιζε τα κωλομάγουλα στις φάπες. Δυο οι λόγοι που μπήκαν εδώ: πρώτα, το καθένα από αυτά έχει το δικό του εκτενές άρθρο στο Texnologia, τα οποία άρθρα μπορείς να διαβάσεις εδώ και εδώ.
Δεύτερον, χωράνε διευκρινιστικές συγκρίσεις με βάση αυτά τα μανιτάρια στο τι λέμε “τοξικό” και “δηλητηριώδες“, για ποιο λόγο μανιτάρια τα οποία γνωρίζεις ως “παραισθησιογόνα” θα τα δεις να αναφέρονται ως “τοξικά” και επίσης για ποιο λόγο θα ακούσεις πως αλκαλοειδή σαν αυτά που περιέχονται σε αυτά ονομάζονται δηλητήρια.
Για αρχή ρίξε μια ματιά σε μια παλαιότερη δημοσίευση περί φυτών, που εν μέρει απαντάει την τρίτη σου ερώτηση. Για τα άλλα δυο ερωτήματα, θέλουμε καταρχήν τον Παράκελσο στην παρέα μας να μας θυμίσει πως “η δόση είναι αυτή που κάνει το δηλητήριο ή το φάρμακο“.
Αυτά που φαίνονται στα μάτια σου επιθυμητά ψυχοτρόπα μανιτάρια, για κάποιον που θα τα μαζέψει ως εδώδιμα μανιτάρια είναι τοξικά διότι και μεγαλύτερη ποσότητα πιθανότατα θα φάει (τρώει μέχρι να χορτάσει) και δεν είναι προετοιμασμένος για τα αποτελέσματά τους — και έχουμε πει στο παρελθόν πως η προετοιμασία σε τέτοια ζητήματα είναι πολύ βασικό στοιχείο, φαντάσου απλά την φρίκη της βίωσης ισχυρών ψυχοενεργών αποτελεσμάτων από έναν άνθρωπο που δεν τα επιθυμεί αλλά συνάμα γνωρίζει πως “μπορείς να δηλητηριαστείς από κάποια μανιτάρια“: μυαλό στην παράνοια και ψυχούλα στην κούλουρη.
Εδώ αν δεν είσαι κανένας από εκείνους τους ελαφρώς ελαφριούς θιασώτες της ιδέας πως διάφορα ψυχοτρόπα “διαφωτίζουν και αφυπνίζουν αυτόματα, αρκεί μόνο να τα φας“, θα θεωρείς πιθανότατα κακή ιδέα να τα φάει κάποιος που δεν τα θέλει. Αξίζει επίσης να αναφερθεί πως στην περίπτωση της πανθερινικής δηλητηρίασης (διάβαζε: δηλητηρίαση από ιβοτενικό οξύ και μουσκιμόλη) αν και μπορεί να προέλθει και από Amanita muscaria αλλά και από Amanita pantherina, στην περίπτωση της δεύτερης τα πράγματα μπορούν να γίνουν επικίνδυνα ακόμα και για αυτόν που τα μάζεψε γνωρίζοντας τι μαζεύει και για ποιο λόγο το θέλει. Ο λόγος είναι ότι η περιεκτικότητα του δεύτερου μανιταριού σε μουσκιμόλη και ιβοτενικό οξύ συνήθως είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτή της Amanita muscaria.
Πέραν όλων των παραπάνω χαρωπών δηλητηριάσεων, υπάρχουν και άλλες όπως η δηλητηρίαση από Paxillus involutus (παξιλλικό σύνδρομο), η “δυσανεξία στα μανιτάρια“, πιθανές αλλεργίες , προβλήματα από βρώση ωμών μανιταριών κ.α. Ο χρυσός κανόνας γενικά, με οποιαδήποτε δηλητηρίαση, είναι πως η πρόληψη είναι η καλύτερη θεραπεία.
Αν χαλαρώσω και αφήσω το πνεύμα του πορδαλά μανιταροσυλλέκτη παππού να καταλάβει το σώμα μου (πέθανε από δηλητηρίαση από μανιτάρια), τότε θα μπορώ να σηκώσω το χέρι σε διδακτική θέση και να σου πω πως: για να αποφύγουμε μια δηλητηρίαση τρώμε μόνο μανιτάρια για τα οποία είμαστε σίγουροι, φροντίζουμε εκτός από το να τα ταυτοποιήσουμε σωστά να γνωρίζουμε πολύ καλά και τα δηλητηριώδη, ώστε να μπορούμε να τα αποφύγουμε.
Αν πρόκειται για δοκιμή καινούργιου μανιταριού που δεν έχουμε ξαναφάει, αρχίζουμε με μικρή ποσότητα, έτσι αποφεύγουμε και τις δυσανεξίες — τα μανιτάρια δεν θα πάνε πουθενά, στην χειρότερη τα ξαναμαζεύουμε άλλη φορά, αν όμως πάνε βόλτα τα νεφρά μας ή το συκώτι μας δεν πρόκειται να ξαναπάμε βόλτα για μανιτάρια.
Στην περίπτωση που πάει οτιδήποτε στραβά και νιώσεις άρρωστος από το μανιτάρι, πάνε νοσοκομείο. Καλύτερα να αποδειχθείς κατά φαντασίαν ασθενής και να γελάει μαζί σου μέχρι και ο νεκρόφιλος ιατροδικαστής του νοσοκομείου (μάλλον θα κλαίει, δεν θα σου κάνει παρέα το βράδυ στα ψυγεία) παρά να το παίξεις μαγκάκος και βρεθείς ανεπίστρεπτα βλαμμένος -όχι πως δεν είσαι ήδη- από τα μανιτάρια.
Αν έχεις μαζί σου από το μανιτάρι που έφαγες, φέρε το μπας και το αναγνωρίσει κανείς και καταλάβει τι μαλακία έπαιξες στον εαυτό σου και πως να την αντιμετωπίσει ή αν ήσουν τόσο λιχουδάκος που έφαγες μέχρι και τα τραπέζια, περιέγραψέ το.
Ως την επόμενη Παρασκευή, τα λέμε στο νεκροτομείο.
